ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΛΟΓΟΙ ΑΠΟΔΕΙΚΤΙΚΟΙ ΔΥΟ ΠΕΡΙ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ

ΛΟΓΟΣ ΠΡΩΤΟΣ. (σελ. 68) Προλ. Παλιν ο δεινος και αρχεκακος οφις, την εαυτου κεφαλην καθ’ ημων διαιρων, υποψιθυριζει τα της αληθειας αντιθετα. Μαλλον δε την μεν κεφαλην τω του Χριστου σταυρω συντριβεις, των δε κατα γενεας πειθομενων ταις απολουμεναις υποθηκαις αυτου κεφαλην εαυτου ποιουμενος εκαστον και ουτω πολλας αντι μιας κατα την υδραν αναδους κεφαλας, δι’ αυτων αδικιαν εις το υψος λαλων ουκ ανιησιν. Ουτως Αρειους, ουτως Απολιναριους, ουτως Ευνομιους και Μακεδονιους, ουτω πλειστους ετερους προσαρμοσαμενος τω αυτου προσφυντας ολκω, δια της εκεινων γλωττης τον οικειον κατα της ιερας Εκκλησιας επαφηκεν ιον, αντ’ οδοντων ιδιων τοις εκεινων λογοις χρησαμενος και περιπειρας τουτους τη της ευσεβειας αρχη, οιον τινι ριζη νεαρως καλον τεθηλοτος φυτου και καρποις ωραιοτατοις βριθοντος, ου μην τουτω και λυμηνασθαι ισχυσε˙ και γαρ υπ’ αυτων των δηχθεντων αυθις συνετριβη τας μυλας, υπο των ως αληθως κεφαλην εαυτων ποιησαμενων Χριστον. Ουτος τοινυν ο νοητος και δια τουτο μαλλον επαρατος οφις, το πρωτον και μεσον και τελευταιον κακον, ο πονηρος και την χαμερπη και γηΐνην πονηριαν αει σιτουμενος, ο της πτερνης, δηλαδη της απατης, επιτηρητης ακαματος, ο προς πασαν θεοστυγη δοξαν ποριμωτατος σοφιστης και αμηχανως ευμηχανος, μηδαμως επιλελησμενος της οικιας κακοτεχνιας, δια των αυτω πειθηνιων Λατινων περι Θεου καινας εισφερει φωνας, (σελ. 70) μικραν μεν δοκουσας εχειν υπαλλαγην, μεγαλων δε κακων αφορμας και πολλα και δεινα φερουσας, της ευσεβειας εκφυλα τε και ατοπα, και τοις πασι φανερως δεικνυσας, ως ου μικρον εν τοις περι Θεου το παραμικρον. Ει γαρ εφ’ εκαστου των καθ’ ημας οντων ενος ατοπου την αρχην δοθεντος πολλα τα ατοπα γινεται, πως ου μαλλον επι της κοινης απαντων αρχης και των κατ’ αυτην οιον αναποδεικτων αρχων ενος αηθους δοθεντος ουκ ευσεβως πολλα γενησεται παρα τουτο τα ατοπηματα; Προς α και φανερως το Λατινων γενος εκπεπτωκασιν αν, ει μη παρ’ ημων αντιλεγοντων τη καινοφωνια του δογματος της κακοδοξιας το πλειστον περιηρειτο. Και γαρ επι τοσουτον εστιν οτε συστελλονται ως και διανοιας ημιν ειναι της αυτης λεγειν, διαφωνουντας τοις ρημασι, σφων αυτων υπ’ αποριας καταψευδομενοι. Ημων γαρ ουχι και εκ της υποστασεως του Υιου λεγοντων ειναι την του αγιου Πνευματος υπαρξιν, εκεινων δε και εκ της του Υιου, των αδυνατων εις μιαν αμφοτερους συναγεσθαι εννοιαν˙ εις γαρ ο μονογενης και μια η του Πνευματος υπαρξις εστιν. Η γουν αποφασις τη καταφασει αει


αντικειται και αει ψευδης η ετερα, ει αληθης η ετερα˙ και το αυτο περι του αυτου καταφησαι και αποφησαι συν αληθεια ουκ ενι. Αλλ’ ως μεν ημιν ου λεγουσι μονο αλλα και φρονουσι τα εναντια, ουδεις οιμαι των ευ φρονουντων και μη ομοφρονουντων εκεινοις αντερει. Ως δε ουχ ημιν μονον, αλλα και αυτω τω της αληθειας αντιδογματιζουσι λογω, ος παρ’ ημιν αμειωτος και αναυξης και το παν αμεταποιητος διαπεφυλακται, παντες μεν υμεις και χωρις αποδειξεως ακριβως ιστε, το των ευσεβουντων λεγω πληρωμα. Δειχθησεται δε ομως, (σελ.72) Θεου διδοντος, και δια τουδε του λογου, ως αν και «παν στομα» το αντιλεγον «φραγη», και προς μιαν ομολογιαν στηριχθη το αμφιρροπον. Αλλ’ ω Θεε του παντος, ο μονος δοτηρ και φυλαξ της αληθινης θεολογιας και των κατ’ αυτην δογματων και ρηματων, η μονη μοναρχικωτατη τριας, ου μονον οτι μονη του παντος αρχεις, αλλ’ οτι και μιαν εν σεαυτη μονην εχεις υπεραρχιον αρχην, την μονην αναιτιον μοναδα, εξ ης προαγεσθον και εις ην αναγεσθον αχρονως και αναιτιως ο Υιος τε και το Πνευμα, Πνευμα το αγιον, το κυριον, το εκ Θεου Πατρος εκπορευτως την υπαρξιν εχον, και δι’ Υιου τοις ορθως πιστευουσιν εις σε και διδομενον και πεμπομενον και φαινομενον˙ Υιε μονογενες, εκ Θεου Πατρος γεννητως την υπαρξιν εχων και δια του αγιου Πνευματος ταις καρδιαις των εις σε πιστευοντων εμμορφουμενος και ενοικων και αορατως ορωμενος˙ Πατερ αγεννητε μονε και ανεκπορευτε, και, το συμπαν ειπειν, αναιτιε, ο μονος πατηρ των ανεκφοιτητων και ομοτιμων σοι φωτων, εν κρατος, μια δυναμις, η δημιουργος των ποιητων και υπο χειρα σοι φωτων, η πασης γνωσεως δοτειρα, η πολυειδεις ιδεας παραγαγουσα γνωστικων τε και γνωστων και καταλληλως τοις γινωσκουσι και φυσικως ενθεισα τας γνωσεις, τοις μεν νοεροις απλας και απαθεις νοησεις, τοις δε αισθητικοις πολυμερεις και παθητας αισθησεις, τοις δε μικτοις ημιν αμφοτερα˙ η και την περι σου κατα το εγχωρουν γνωσιν μονοις τοις λογικοις σου κτισμασιν αφατω χρηστοτητι χαριζομενη, δος και ημιν αρτιως ευαρεστως σοι θεολογησαι και τοις απ’ αιωνος εργω σοι και λογω ευαρεστησασι συμφωνως˙ ως αν και τους μη θεαρεστως σε θεολογουντας απελεγξωμεν, και τους εν αληθεια σε ζητουντας προς την αληθειαν στηριξωμεν, ινα σε γινωσκωμεν παντες μιαν μονην πηγαιαν θεοτητα, τον μονον Πατερα τε και προβολεα, (σελ. 74) και σου Υιον ενα και Υιον μονον, αλλ’ ουχι και προβολεα, και σον εν Πνευμα αγιον, και προβλημα μονον, αλλ’ ουχι και ποιημα˙ και δοξαζοιμεν ενα Θεον, εν μια μεν και απλη, πλουσια δ’ , ιν’ ουτως ειπω, και αστενοχωρητω θεοτητι, και αντιδοξαζοιμεθα παρα σου εν πλουσια θεωσει και τρισσοφαει φωτοχυσια, νυν και εις τους ακαταληπτους αιωνας. Αμην. Κοινη μεν ηδε η ευχη πασι τοις μιαν σεβουσιν αρχην. Υμεις δε τι φατε οι τας δυο λεγοντες επι της θεοτητος αρχας; Τι γαρ, ει μη φανερως τουτο λεγετε, αλλ’ εξ ων λεγετε τουτο συναγεται; Τοιαυτα τα βαθεα του Σατανα, τα του πονηρου μυστηρια, α τοις υπεχουσιν αυτω τα ωτα ψιθυριζει ου χαλων και υπεκκλυων τον τονον της φωνης, αλλα το βλαβερον υποκρυπτων του νοηματος. Ουτως και τη Ευα, ως εγωμαι, εψιθυρισεν. Αλλ’ εμεις διδαχθεντες υπο της θεοσοφιας των Πατερων αυτου τα νοηματα μη αγνοειν, αφανη την αρχην ως επιπαν τοις πολλοις τυγχανοντα, ουδεποτ’ αν υμας κοινωνους δεξαιμεθα μεχρις αν και εκ του Υιου το Πνευμα λεγητε. Αρα γαρ ουτω λεγοντες ου φανερως διατελειτε προστιθεντες πρωτον μεν τη περι του αγιου και προσκυνητου Πνευματος εκφαντορικη θεολογια της αυτοαληθειας Χριστου, ος Θεος ων προαιωνιος δι’ ημας και θεολογος

εγεγονει, ος αυτοχρημα ων αληθεια δια φιλανθρωπιαν κηρυξ ημιν αναπεφηνε της αληθειας, ος δια τουτο εις τον κοσμον ηλθεν, ινα μαρτυρηση τη αληθεια, ου και πας ο ων εκ της αληθειας και ταυτην εν αληθεια ζητων, επαΐει της αληθινης φωνης; Αρ’ ουν ου πρωτω μεν τουτω αντιπιπτετε τω και πρωτω παντων ουτω θεολογησαντι («το Πνευμα γαρ, φησι, της αληθειας, ο παρα του Πατρος εκπορευεται»), επειτα τοις αυτοπταις (σελ.76) και αυτηκοοις γεγενημενοις μαθηταις και αποστολοις αυτου, μαλλον δε προ τουτων και αυτω τω αγιω Πνευματι, ο και ηλθε κατα την δεδομενην υπο του Σωτηρος αυτοις επαγγελιαν, ο και εδιδαξεν αυτους τα παντα, ο τουτο ουκ εδιδαξεν ως ουκ εκ μονου του Πατρος εκπορευεται των φωτων, αλλα και εκ του Υιου; Ει γαρ ουτω τουτους εδιδαξε, και ημας αν ουτοι ομοιως εδιδαξαν. Επει και δια τουτο διδαχθεντες τε και φωτισθεντες απεσταλησαν, ινα διδαξωσιν ως εδιδαχθησαν, ινα φωτισωσιν ως εφωτισθησαν, ινα κηρυξωσιν εν παρρησια, ο εις το ους ακουσειαν, τουτεστιν ουκ εν επηκοω παντων, ιν’ ειπωσιν εν τω φωτι, δηλονοτι φανερως τοις πασιν, α τουτοις ειρηται εν τη σκοτια, ως εγωγ’ αν φαιην, δι’ αποκαλυψεως εν υπερφωτω γνοφω, εστω δε και παραβολικως, και οιος ο παρα τω Σολομωντι σκοτεινος λογος ο τω μετειληχοτι της σοφιας τρανουμενος. Ει δε βουλει, το κατα μονας η σκοτια δηλουτω και αποκρυφως και μηπω τοις πολλοις εγνωσμενως. Αλλα προς ο νυν ημιν ο λογος, ο μη τουτοις ειρηται τοις παρρησιασαμενοις την αληθειαν, ο μη ανηγγειλε το Πνευμα το πασαν απαγγειλαν την αληθειαν, ο μη εμαρτυρησεν η εγνωρισεν ο παντα οσα ηκουσε παρα του Πατρος τοις αγαπητοις γνωρισας, και δια τουτο ελθων, ινα μαρτυρηση τη αληθεια, πως υμεις τουτο τολματε λεγειν ουτως εκφυλον εισαγοντες προσθηκην εν τω της πιστεως ορω, ον οι προκριτοι πατερες κοινη συνειλεγμενοι πνευματοκινητως, συμβολον αψευδους δοξης της εις Πατερα και Υιον και αγιον Πνευμα και βασανον ειλικρινους θεογνωσιας και ομολογιαν ασφαλη πασι τοις ορθοτομειν προηρημενοις τον λογον της αληθειας συνεγραψαντο τε και παραδεδωκασιν; Ην γαρ υπολογιζεσθε προφασιν, ως εστιν ων λεγοντων ουκ ισον ειναι τω Πατρι τον Υιον, οτι μη και αυτος (σελ.78) εχει το εκπορευειν, υμεις ισον δεικνυναι σπευδοντες την προσθηκην εισηνεγκατε ταυτην, ουδαμοθεν εχει το ευλογον. Ει γαρ τινες φαιεν χρην ειναι και το γενναν εχειν τουτον, ως μη τουτου προσοντος το ισον αφαιρουμενου, αναγκη προστιθεναι και τουτο πειθομενους τοις ασυνετοις˙ και απλως μη μειζω λεγειν τω αιτιω του Υιου τον Πατερα, ινα μη το προς αυτον ισον του Υιου αθετησωμεν. Οπερ αρα δοκειτε και υποβαλλειν δολιως προς αντιθεσιν των ευαγγελικων δογματων και διδαγματων˙ ο γαρ και τον Υιον αιτιον θεοτητος λεγων αυτον αθετει τον Υιον εν τω ευαγγελιω σαφως ειποντα «ο πατηρ μου μειζων μου εστιν», ουχ ως ανθρωπου μονον, αλλα και ως Θεου, τω της θεοτητος αιτιω. Διο και ουχ ο Θεος ειπεν, αλλ’ ο Πατηρ˙ ου γαρ ως Θεος μειζων του Υιου, απαγε της ασεβειας, αλλ’ ως αιτος θεοτητος, καθαπερ και οι θεοφοροι πατερες ημιν ηρμηνευσαν. Τουτοις ουν ως εοικε τοις θεοφοροις και Χριστω τω Θεω των θεοφορων αντιλεγετε, τω Πατρι τον Υιον ουκ ισον κατα το αιτιον λεγουσιν. Αλλ’ ημεις και το ισον ισμεν του Υιου προς τον Πατερα κατα την φυσιν και το μειζον του Πατρος ομολογουμεν κατα το αιτιον, οπερ αμφω, το τε γενναν και εκπορευειν, συμπεριβαλλει. Και αυτοις δε τοις συγγραψαμενοις την αρχην υπερ της προς τον Πατερα του Υιου συμφυΐας, ταυτο δ’ ειπειν ομοτιμιας,

ουσης της αγωνιας, χωρις της παρ’ υμων προσθηκης αποχρων ενομισθη το της πιστεως συμβολον. Ουκουν ευλογως ουδε ευσεβως ταυτην εισαγειν την προσθηκην εν τω της πιστεως ορω, ον οι προκριτοι πατερες κοινη συνειλεγμενοι, πνευματικινητως συνεγραψαντο τε και παραδεδωκασιν. Ω και προσθηναι η αφελειν ολως ουκ εφειται (σελ. 80) μετα την τω χρονω δευτερευουσαν εκεινης των αγιων συνοδον, δι’ ης και ο τουτο τολμησων αραις υποβαλλεται και της εκκλησιας εκβαλλεται, και ταυτα προσθηκην ουκ ειρημενην ως ειρηται τω λογω, ουκ αποκεκαλυμμενην τω Πνευματι, ουχ ευρημενην εν τοις των αγιων αποστολων αναγραπτοις λογιοις. Οις συμφωνως και οι εκθεμενοι τον της πιστεως τουτον θειον ορον εξεθεντο και οι μετ’ αυτους γεγονοτες συνεθεντο, ει και μη συνεξεθεντο. Ου γαρ εχετε λεγειν, ως ουχι ουτως οι μεν εξεθεντο, οι δε τοις την αρχην εκθεμενοις συνεθεντο, υπο τε των αναγραψαντων τα καθεκαστα των αγιων απασων συνοδων εξελεγχομενοι, και αυτης της εξ εκεινων μεχρι και νυν, μαλλον δε και εσαει συμφωνιας των τεσσαρων πατριαρχικων θρονων, και αυτων των πολλων και διαφορων και γενων και γλωσσων αδιαφορον φερουσων την εξ αρχης εκθεσιν και αμεταποιητον. Και τοινυν αι μεν εκφαντορικαι κοιναι φωναι των θεοφορων θεολογων, ευαγγελιστων, αποστολων, και των προ αυτων εξ αιωνος προφητων ουτως ομολογουμενως εχουσι περι του Πνευματος και ουτως ομολογως τω Θεανθρωπω λογω˙ προς δε και αι κατα διαφορους αιτιας και καιρους υπερ ευσεβειας συγκροτηθεισαι πασαι συνοδοι, ταυτο δε σχεδον ειπειν πασα γλωσσα θεοφορος˙ εν ουδεμια γαρ των συνοδων τουτων και εκ του Υιου τεθεολογηται το Πνευμα το αγιον. Εδειξα δ’ αν αρτιως τουτ’ αυτο και τους θεηγορους παντας αυθις εκαστον εν μερει στεργοντας απαραλλακτως δια των ιδιως εκαστω τουτων εξενηνεγμενων λογων εφεξης. Αλλ’ ουκ επι τοσουτον ανεξεται το φιλερι του λατινου μακρους ημων αποτεινοντων λογους, αλλ’ απαντησει λεγον˙ πως ουν και υμεις και ποθεν ευροντες την προσθηκην ταυτην, παρα μονου του Πατρος εννοειτε το Πνευμα το αγιον εκπορευεσθαι, (σελ. 82) διο και ημας ετεροδοξους οιεσθε, του Χριστου τουτο μη ειποντος, αλλ’ ουδε των εκεινου μαθητων τινος; Προς ο νυν ημεις ευθυς αναντησομεν, ουτω λεγοντες. Το των ευσεβουντων πληρωμα χειλος γεγονοτες εν επ’ αγαθω, πυργον ευσεβειας ωκοδομησαν, δυσσεβειας νοητου κατακλυσμου πανταπασιν ανωτερον. Επεδημησε γαρ και αυτοις οικοδομειν επιχειρουσιν η τελεσιουργος των αγαθων τριας ου συγχεουσα, αλλα συνδεουσα και τας δοξας και τας γλωσσας εις ευσεβεστατην και ορθοδοξον ομοφροσυνην. Αυτου τοινυν ημεις επ’ ασφαλους οχυρωματος ισταμενοι τους απεναντιας των ορθων δογματων φερομενους πρωτον μεν εντευθεν ευστοχωτατα και γενναιοτατα βαλουμεν, αμα δε και λυσιτελως αυτοις, ει βουλοιντο. Μετα τουτο δε τας πολλαχοθεν, μαλλον δε των πανταχοθεν αναφαινομενων αποδειξεων της αληθειας, εστιν ας προκομισομεν αυτοις προς ποθον ταυτης και αυτους επαιροντες, ιν’ ειπω κατα το γεγραμμενον˙ «ει αραγε ψηλαφησειαν αυτην και ευροιεν, και γε ου μακραν υπαρχουσαν αυτων». Νυν δε μαλλον τουτους ουχ ημεις, αλλ’ αυτο το οιον λογικον της ευσεβειας περιτειχισμα και βαλει και παταξει και τροπωσεται, ει δε βουλει, και ιασεται. Τοιουτος γαρ ο των θειων θειος ορος ουτος˙ ου περιβαλλει μονον τους εμμενοντας και καθιστησιν εν ασφαλεια, αλλα και προπολεμει και ανυποστατως αντιταττεται τοις επανισταμενοις˙ το δ’ οπως, ακουε.

«Πιστευω εις ενα Θεον, πατερα, παντοκρατορα», «και εις ενα Κυριον Ιησουν Χριστον, τον Υιον του Θεου, τον μονογενη, τον εκ του Πατρος γεννηθεντα προ παντων των αιωνων». Αρ’ ουν ου συννοειται ουδε συνυπακουεται το μονου, ουδ’ εκ μονου του Πατρος γεγεννηται, ει και μη προστεθειται το μονου; Και πανυ μεν ουν συνυπακουεται, και ουχ ηττον προσκειμενον, (σελ. 84) ει ολως ευσεβειν εθελεις, ειποις αν. Εντευθεν τοινυν και περι του Πνευματος διδασκου. Και ηνικ’ αν ακουοις επι του αυτου συμβολου, «το Πνευμα το αγιον το εκ του Πατρος εκπορευομενον», ευθυς εξ αναγκης συνυπακουομενον νομιζε το «μονου» και μη προσθηκην αλλως νομιζε ημων, υπερ αληθειας δια την σην αθετησιν εν ταις προς υμας διαλεξεσι προστιθεντων ακροωμενος. Ει δε μη, ουδ’ επι της εκ του Πατρος του Υιου γεννησεως εασεις συνυπακουεσθαι το «μονου»˙ και ουτω σου πολυπλασιασεις το δυσσεβημα. Και τουτο δε μοι λαβε κατα νουν, ως επι του της πιστεως συμβολου τον Υιον εκ του Πατρος ακουοντες γεννηθεντα προ παντων των αιωνων και τω εκ του Πατρος συννοουμενον τε και συνυπακουομενον εχοντες το «μονου», καθαπερ αν και αυτος ημιν συμφησαις, ομως ουδεις ουδεποτε το «μονου» προσεθηκεν εκει, ωστε και την σην δοξαν οτι και εκ του Υιου το Πνευμα εκπορευεται, ει και ανωμολογημενον ην, και ημιν και απλως παση τη του Χριστου Εκκλησια συνδοκουν, ουδ’ ουτως εχρην εν τω της πιστεως συμβολω προστεθηναι παρ’ υμων. Ην ουν αρα των δικαιοτατων μηδε λογου αξιουν υμας, ει μη του προστιθεναι τω ιερω συμβολω παυσησθε˙ της δε παρ’ ημων προσθηκης παρ’ υμων εκβεβλημενης προτερον, επειτα ζητειν, ει και εκ του Υιου η ουχι και εκ του Υιου το Πνευμα το αγιον, και το αναφανεν τοις θεοφοροις συνδοκουν κυρουν˙ αλλ’ ουδ’ ουτω προστιθεναι τω συμβολω της πιστεως, καθαπερ επι των δυο του ενος Χριστου φυσεων και θεληματων και ενεργειων, της τε καθ’ υποστασιν ενωσεως και του επωνυμου της παρθενομητορος, οι προ ημων πεπραχασι καλως τε και φιλευσεβως, ως μετα της ευσεβειας και της κοινης ειρηνης αντιποιουμενοι, καιτοι πολλακις επειτα κοινη συνειλεγμενοι, (σελ.86) συνεκκλησιαζοντων η συνευδοκουντων και των κατα καιρους της παλαιας Ρωμης αρχιερατικως προϊσταμενων. Ουκουν εχει τις υπολογιζεσθαι την του περιοντος παπα περιωπην˙ ου γαρ δια τουτον η τουτους τους μετ’ εκεινους αποστερκτεον τους τοσουτους και τηλικουτους και μακαριω τελει την ηγιασμενην και πολυειδως παρα Θεου μεμαρτυρημενην κατακλεισαντας ζωην. Αλλα γαρ ου μονον το της ορθοδοξου πιστεως συμβολον, - δει γαρ των ευγνωμονως ακουσομενων ενεκα λεγειν˙- μη μονον ουν το της πιστεως συμβολον, αλλα και πασα σχεδον γλωσσα θεολογος εκ Πατρος γεννηθεντα τον Υιον κηρυττουσα και παρα του αυτου Πατρος το Πνευμα το αγιον εκπορευομενον, ου προστιθησι το «μονου»˙ ως καν μη προσκεηται, εξ αναγκης συνυπακουομενον, και τουτ’ ειση ανελιττων και διεξιων αυτας τας θεολογους βιβλους. Σην δ’ ομως χαριν, και ημεις ολιγ’ αττα προενεγκωμεν και δια βραχεων γεγραμμενα. Ο γουν μεγας Αθανασιος, «τι εστι», φησι, «Θεος; Η παντων αρχη κατα τον Αποστολον, λεγοντα, “εις Θεος ο Πατηρ, εξ ου τα παντα”, και γαρ ο λογος εξ αυτου γεννητως και το Πνευμα εξ αυτου εκπορευτως». Ορας ομοιως επ’ αμφοιν το εξ αυτου και ουδαμου ρηματι προσκειμενον το «μονου»; Και συ τοινυν ομοιως επ’ αμφοιν η την σην προσθηκην ληψη η το μονου εξ αναγκης συνυπακουομενον νοησεις.

Τι δε ο μετ’ αυτον ευθυς τω χρονω και ου μετ’ αυτον τη μεγαλειοτητι παρα Θεω, το φερωνυμως βασιλειον ιερατευμα, αρ’ ου συμφωνησει τε και συμφρονησει; Αλλ’ ακουε και μανθανε˙ «κυριως ο Υιος εκ του Θεου, επειδη ο Υιος εκ του Πατρος εξηλθε και το Πνευμα εκ του Πατρος εκπορευεται˙ αλλ’ ο μεν εκ του Πατρος γεννητως, το δε αρρητως εκ του Θεου». Ιδου πολυπλασιως ομοιως επ’ αμφοιν τεθεικε το εκ (σελ. 88) του Πατρος˙ εχεις ουν ολως λεγειν ετι, ως ουκ εκ μονου του Πατρος το Πνευμα το αγιον, οτι μη προσκειται το «μονου»; Βουλει δη και του μεγαλου θεολογου ακουσαι Γρηγοριου, εν βραχει το παν συναγοντος και την σην ωσπερ τινι σμιλιω αποσμιλευοντος προσθηκην και αμφοτεροις το εκ μονου εφαρμοζοντος; και το θαυμασιωτερον, ουχ οτι προστιθησιν, αλλ’ οτι μη προστηθησιν. «Ημιν εις Θεος», φησιν, «οτι μια θεοτης, και προς εν τα εξ αυτου την αναφοραν εχει, καν τρια πιστευηται». Ακηκοας; Εξ αυτου ειπεν αμφω. Αρ’ ουν ου νοησομεν και προσθησομεν, οτι εκ του Πατρος και εξ ετερου τινος προερχεται αμφοτερα, οτι μη προσκειται το «μονου», και του μονου Θεου της ανωτατω Τριαδος δια τουτο εκπεσουμεθα; Μη συ γε τουτο παθης, μαλλον δε μη διαμεινης ανιατος παθων˙ γνωστον γαρ ηδη γεγονε σοι το ορθον. Και μην εκ του Πατρος φαμεν ειναι τον Υιον, ως εκ της θειας ουσιας γεννηθεντα, δηλονοτι κατα την πατρικην υποστασιν˙ η γαρ ουσια μια των τριων εστιν˙ ωστε το γενναν τη πατρικη υποστασει εφαρμοζεται και ουκ εστιν ειναι τον Υιον εκ του Πνευματος. Επει ουν και το Πνευμα το αγιον εκ του Πατρος, εκ της θειας ουσιας και αυτο κατα την πατρικην υποστασιν εκπορευομενον εστιν˙ η γαρ ουσια παντη τε και παντως μια των τριων. Ουκουν το εκπορευειν τη πατρικη υποστασει εφαρμοζεται και ουκ εστιν ειναι το Πνευμα και εκ του Υιου, ου γαρ εστι τα της πατρικης υποστασεως εχειν τον Υιον. Κατα γαρ τον ιερον Δαμασκηνον, «την διαφοραν των θειων υποστασεων εν μοναις τρισιν ιδιοτησιν επιγινωσκομεν, τη αναιτιω και πατρικη, τη αιτιατη και υιϊκη, και τη (σελ. 90) αιτιατη και εκπορευτη». Ορας ως η του Υιου υποστασις ουχι και αιτια, αλλ’ αιτιατη μονον εστι; Μονην γαρ, φησι, ταυτην εχει την ιδιοτητα, καθαπερ και η του Πνευματος. Συνορας δε και τουτο, ως η πατρικη, καθο πατρικη ιδιοτης, αμφω το γενναν και εκπορευειν συμπεριβαλλει; Τοιγαρουν, ει και εκ του Υιου το Πνευμα το αγιον, ειη αν και ο Υιος αιτιος τε αμα και Πατηρ ως αιτιος. Ουκουν ενι τι των της πατρικης υποστασεως εχειν τον Υιον˙ ει δ’ εχει, η δυο εσονται τα αιτια, ως εν δυσιν υποστασεσι του εκπορευειν οντος (ουτω γαρ δυο και τα αιτιατα, ως του αιτιατου εν δυσιν υποστασεσι θεωρουμενου), η συνδραμουνται εις μιαν την υποστασιν ο Πατηρ και ο Υιος. Εκ μονου αρα του Πατρος εκπορευεται το Πνευμα το αγιον, και προσεχως και αμεσως εκ Πατρος, ως και ο Υιος εκ του Πατρος γενναται. Διο και Γρηγοριος ο Νυσσης θειος προεδρος, «τα του ανθρωπου», φησι, «προσωπα παντα, ουκ απο του αυτου προσωπου κατα το προσεχες εχει το ειναι, ως πολλα και διαφορα ειναι προς τοις αιτιατοις και τα αιτια. Επι δε της αγιας Τριαδος ουχ ουτως˙ εν γαρ προσωπον και το αυτο του Πατρος, εξ ουπερ ο Υιος γενναται και το Πνευμα το αγιον εκπορευεται. Διο και κυριως το ενα αιτιον μετα των αυτου αιτιατων ενα Θεον φαμεν τεθαρρηκοτως». Αρα νουν ελαβες πληγεις τω της αληθειας λογω και μεταμανθανεις την αληθειαν και πειθη Θεω και τοις κατα Θεον πατρασιν, ως εκ του Πατρος ακουων το Πνευμα συνυπακουειν το εκ μονου και μηκετ’ εκ διαφορων

προσωπων την υπαρξιν αυτω παρεχειν, αλλ’ εκ του ενος, του Πατρος, κατα το προσεχες θεολογειν, ου τον Υιον μονον, αλλα και το Πνευμα το αγιον εν προσωπον το αιτιον των αυτου αιτιατων ειναι δοξαζων τον Θεον, αλλ’ ουχ εν αιτιον ως της αυτης ουσιας τα δυο προσωπα λεγων του ενος, ουτω γαρ (σελ. 92) πολλα γινεται τα αιτια, ως εφ’ ημων συμβαινει, και ουκετι Θεος εις, ωσπερ ουδ’ ημεις εις οι παντες ανθρωπος, ει και της αυτης εσμεν ουσιας; Αρ’ ουν πειθη κατα ταυτα Θεω και τοις κατα Θεον θεολογουσιν η ζητεις ετι και δια βροντης ακηκοεναι κατα τους μετα τας πολλας Ιησου θεοσημιας σημειον ζητουντας εκ του ουρανων ιδειν; Ακουε δη και της βροντης, Ιωαννου και θεολογικωτατου των του Κυριου μαθητων, ος φησιν˙ «ειδομεν την δοξαν αυτου, δοξαν ως μονογενους παρα του πατρος». Τι ουν, ουκ ερουμεν τον μονογενη παρα μονου του Πατρος, επει μη προσκειται του «μονου»; Αλλα και ο Κυριος αυτος προς Ιουδαιους λεγων, «ει ο Θεος πατηρ υμων ην, ηγαπατε αν εμε, εγω γαρ εκ του Θεου εξηλθον και ηκων», και παλιν, «ουχ οτι τις εωρακε τον πατερα, ει μη ο ων παρα του Θεου, ουτος εωρακε τον πατερα», πως ου προσεθηκε το «μονου» λεγων ‘εκ του Πατρος μονου εξηλθον’, η “ο ων παρα μονου του Πατρος”, ουχ ως εξ αναγκης συννοουμενον; Τοσαυτακις ουν ειρημενου περι του Υιου οτι παρα του Πατρος και μηδαμου του «μονου» προσκειμενου, αυτος τε πανταχου συνυπακουεις τουτο και τοις πανταχου συνυπακουουσιν ου δυσχεραινεις. Μαλλον μεν ουν και τοις μη συννοουσι τουτο ες τα μαλιστα δυσχερανεις και ως δυσεβεσιν η και ασεβεσιν εγκαλεσεις. Περι δε του αγιου Πνευματος εκ του Πατρος ακουων, ειτα τι παθων, ου συννοεις το εξ αναγκης συνυπακουομενον, αλλα και εις την εναντιαν εξετραπης δοξαν, ο αν ενεκαλεσας δικαιως τοις περι του Υιου κακως νοουσι, τουτ’ αυτος αδικως πεπονθως επι του Πνευματος, εκ μηδεμιας ολως το δυσσεβες προεξενουσης αφορμης; Ου γαρ μονον οτι λεγεται παρα του Πατρος το Πνευμα, (σελ. 94) ως ο Θεος Λογος προ αιωνων παρα του Πατρος, εξ αναγκης παρα μονου του Πατρος εκπορευομενον νοειται, αλλ’ επει και κατα τον σοφον μαρτυρα της αληθειας Ιουστινον, «ως ο Υιος εστιν εκ του Πατρος, ουτω και το Πνευμα το αγιον εκ του Πατρος, πλην του τροπου της υπαρξεως˙ ο μεν γαρ γεννητως εκ φωτος εξελαμψε, το δε, φως μεν εκ φωτος και αυτο, ου μην γεννητως, αλλ’ εκπορευτως προηλθεν». Ει ο Υιος αμεσως εκ Πατρος, και το Πνευμα εκ Πατρος αμεσως˙ και ει ο Υιος ουχι και εκ του Πνευματος, και το Πνευμα ουχι και εκ του Υιου˙ και ει ο Υιος εκ μονου του Πατρος, και το Πνευμα εκ μονου του Πατρος. Επει γαρ το Πνευμα το αγιον εκπορευτον εκ του Πατρος, ως ο Υιος γεννητος εκ του Πατρος, το δε ως ο Υιος γεννητος εκ του Πατρος εκπορευτον, εκ μονου του Πατρος εκπορευτον, το Πνευμα αρα το αγιον εκ Θεου Πατρος μονου εκπορευτως προερχομενος. Ταυτα αρα και ομοιως λεγεται τε και εστιν, ομου τε και χωρις εκατερον, δια μεν του ομοιως ειναι την αποδειξιν ημιν της αληθειας αιτιωδη παρεχομενα, δια δε του ομοιως λεγεσθαι τεκμηριωδη˙ ου γαρ οτι αμα εξ αϊδιου ο Υιος τε και το Πνευμα, δια τουτο ουκ εκ του Υιου τα του Πνευματος γνωρισομεν, αλλ’ οτι γνωριμωτερα ημιν εστι τα του Υιου, εκ των γνωριμωτερων τουτων και το Πνευμα αποδειξομεν. Αλλως τε ουδε εκ του Υιου απλως, αλλ’ εκ του ειναι ως ο Υιος το Πνευμα εκ Πατρος, εκ μονου του Πατρος υπαρχον αποδεδεικται. Και μην κατα τον θειον Παυλον Πνευμα και νους λεγεται Χριστου το Πνευμα το αγιον, καθαπερ ο Μεγας Βασιλειος εν τοις προς Ευνομιανους περι του Πνευματος φησιν γραφων˙ «το εκ Θεου το Πνευμα ειναι τρανως ανεκηρυξεν ο αποστολος λεγων, οτι “το Πνευμα εκ του Θεου ελαβομεν”˙ και το

δι’ Υιου (σελ. 96) πεφηνεναι σαφες πεποιηκεν, Υιου Πνευμα ονομασας αυτο καθαπερ Θεου, και νουν Χριστου προσειπων, καθαπερ Θεου Πνευμα, ως το του ανθρωπου». Καθαπερ ουν τω νανθρωπων εκαστος τον οικειον εχει νουν και αυτου μεν εστιν εκαστου τουτων ο οικειος νους, αλλ’ ουκ εξ αυτου, αλλ’ εξ ουπερ και αυτος, ουκ εξ αυτου τοινυν εκαστου ο οικειος νους, ει μη αρα κατ’ ενεργειαν, ουτω και το θειον Πνευμα φυσικως ενυπαρχον ως Θεω τω Χριστω, και Πνευμα και νους εστιν αυτου. Και κατα μεν την ενεργειαν αυτου εστι και εξ αυτου, ως εμφυσωμενον και πεμπομενον και φανερουμενον, κατα δε την υπαρξιν και την υποστασιν αυτου μεν εστιν, ουκ εξ αυτου δε, αλλ’ εκ του γεννησαντος αυτον. Ιν’ ουν σοι πανταχοθεν τας κατα της αληθειας εκκρουσωμεν λαβας, ο Υιος και Λογος του Θεου, φυσει ων εκ του Θεου, φυσει γενναται, αλλ’ ου χαριτι γινεται εκ του Πατρος. Επει δε ο γεννων πηγαια θεοτης και πηγη θεοτητος, πηγαζεται ο γεννωμενος. Επει δε μονος πηγη θεοτητος και πηγαια θεοτης ο Πατηρ, ως Διονυσιος ο Αρεοπαγιτης και Αθανασιος ο μεγας συνωδα φθεγγονται, εκ μονου αρα ο φυσει Υιος υπαρχει του Πατρος˙ ο δε θεσει ουκ εκ μονου αλλα δι’ Υιου εκ του Πατρος, καιτοι ουχ Υιος μονον, αλλα και Πνευμα χαριτι εστιν˙ «ο γαρ κολλωμενος τω Κυριω εν Πνευμα εστι», φησιν ο αποστολος. Το δε Πνευμα το αγιον ου χαριτι, αλλα φυσει εστιν εκ του Θεου, ως και ο Υιος και Λογος του Θεου εκ του Θεου. Το δε φυσει ον Πνευμα εκ Θεου φυσει εκπορευεται εκ του Θεου˙ το δε φυσει εκπορευομενον πηγαζεται εκ του Θεου˙ το δε πηγαζομενον εκ του Θεου εκ της πηγαιας θεοτητος πηγαζεται, ητις εστι μονος ο Πατηρ. Το Πνευμα αρα το αγιον φυσει Θεος, εκ Θεου Πατρος μονου εκπορευτως πηγαζομενον. (σελ. 98) Ει δε τις τουτ’ ουτως εχειν ουχ ομολογει, και περι του Υιου κακως δοξαζων εξελεγχθησεται. Τη γαρ της αληθειας αποδειξει ταυτη συμμαρτυρων και ο θεολογικωτατος Γρηγοριος, «τι», φησιν, «ου προσαγορευεται το Πνευμα ων ο Υιος, πλην γεννησεως»; Και «παντα οσα του Υιου, και του Πνευματος, πλην της υιοτητος». Δαμασκηνος δ’ ο θειος, «δια τον Πατερα», φησι, «τουτεστι δια το ειναι τον Πατερα, εχει ο Υιος και το Πνευμα παντα α εχει, τουτεστι δια το τον Πατερα εχειν αυτα, πλην της αγεννησιας και της γεννησεως και της εκπορευσεως». Εκατερον αρα τουτων ουκ εχει το γενναν και εκπορευειν˙ και ως το Πνευμα κατ’ ουδενα τροπον εχει την γεννησιν, ουτω ο Υιος κατ’ ουδενα τροπον εχει την εκπορευσιν. Τοιγαρουν ο αυτος Υιου καθαπερ ορος και του Πνευματος, πλην του γεννητως τε και εκπορευτως, καθ’ α και μονα διενηνοχασιν αλληλων. Και τουτ’ αρα τηρητεον εφ’ απασι τον μη βλασφημειν αλλα θεολογειν εθελοντα. Ως γαρ εις και μονος γεννητος υπαρχει, ο Υιος, διοπερ και μονογενης, ουτως εν και μονον εκπορευτον υπαρχει, Πνευμα αγιον˙ και ως ο Υιος γεννητος εκ μονου του Πατρος, ουτω και το Πνευμα το αγιον εκπορευτον εκ μονου του Πατρος˙ και ως ο Υιος αμεσως εκ Πατρος γεννητος, ουτω και το Πνευμα το αγιον εκπορευτον εκ του Πατρος αμεσως. Ορας οτι το μεν παρ’ ημων προσκειμενον εκφανσις εστι της αληθειας συνεκφωνουμενη δια την σην προς την αληθειαν αθετησιν; Και γαρ παρον τε και απον το αυτο διδωσι νοειν. Το δε σον ου προσθηκη λεγοιτ’ αν κυριως, αλλα σαφης εναντιοτης και ανατροπη του ευσεβους φρονηματος˙ περιτρεπει γαρ την των ακουοντων διανοιαν εις τουναντιον και αντι μιας δυο διδωσι δοξαζειν επι της μιας θεοτητος αρχας και τη πολυθεω πλανη παροδον

παρεχει. Τις γαρ το (σελ. 100) εν εξ αμφοτερων ακουων η λεγων η πιστευων ετερως αν φρονησαι; Αλλ’ ουδεν ατοπον, φησιν, ει τις δυο μεν αρχας λεγει, ουκ αντιθετους μεντοι, αλλα την ετεραν εκ της ετερας, ως και Γρηγοριος ο θεολογος περι του Υιου φησιν, «η εκ της αρχης αρχη»˙ουτω γαρ παλιν μια εσται η αρχη και το της μοναρχιας δογμα περισωζεται. Προς ο λεγομεν ημεις, οτι και Θεον εκ Θεου φαμεν, αλλ’ ου δυο ποτε θεους. Αλλως τε το δημιουργικον ταυτης σημαινουσης της αρχης ου δυο μονον αν ειποι τις, ει και μη καλως, αλλα και πλειους. Τρισυποστατος γαρ αυτη η αρχη˙ φυσει δε ουσα και κοινη εστι˙ κοινην δε ουσαν πως ουκ αν εχοι και το Πνευμα ταυτην την αρχην; Και ο τω Ιωβ δε προσδιαλεγομενος υπερ της του Θεου δικαιοσυνης Ελιους, «Πνευμα, λεγων, Κυριου το ποιησαν με» ου ποιητικην αρχην το Πνευμα λεγει; Και ο θειος ωδικος Δαβιδ, «λογω μεν Κυριου τους ουρανους στερεωθηναι» ψαλλων, «Πνευματι δε τας των ουρανων δυναμεις» ουχ ωσπερ τω Υιω, ουτω και τω Πνευματι, την δημιουργικην αρχην προσμαρτυρει; Ει τοινυν δια το γεγραφθαι «η εκ της αρχης αρχη» δυο ειπειν αρχας ουδεν κωλυει κατα σε, ουκουν και δια το γεγραφθαι και το πνευμα ποιητην, δυο ποιητας ειπειν ουδεν κωλυει˙ η δια το «Λογω Θεου και Πνευματι την κτισιν στερεουσθαι», ταυτο δ’ ειπειν συνιστασθαι, τρεις αρχας ειπειν ουδεν ατοπον εστιν. Αλλ’ ουδαμου των θεολογων ειπε τις ουτε δυο ουτε τρεις. Ωσπερ γαρ Θεον εκαστην των τριων προσκυνητων εκεινων υποστασεων φαμε και Θεον εκατεραν εκ Θεου, αλλ’ ου παρα τουτο τρεις η δυο ποτε θεους, ουτω και αρχην εξ αρχης φαμεν, αλλ’ ου δυο ποτε αρχας˙ δευτεραν γαρ αρχην ουδεπω και τημερον υπο των ευσεβων ακηκοαμεν, (σελ. 102) ωσπερ ουδε θεον δευτερον. Αλλ’ εις ημιν Θεος και μοναρχια το προσκυνουμενον, ουκ εκ δυο θεων, ουδ’ εκ δυο αρχων συνιοντα εις εν˙ επει μηδε κατα ταυτα μεριστον ημιν το σεβομενον. Και μην ουδε κατα το αυτο μεριζεται τε και συναγεται˙ διαιρειται μεν γαρ ταις υποστατικαις ιδιοτησι, ταις δε κατα την φυσιν ενουται. Ει γουν δυο αρχας ειπειν ουδεν κωλυει, λοιπον αυται εισι, καθ’ ας μεριζεται˙ ενωθηναι τοινυν αυθις κατ’ αυτας αδυνατον˙ ουκ αρ’ αι δυο μια. Μαλλον δε αναλαβοντες και ετεραν αρχην τω λογω δοντες τα της μοναρχικωτατης αρχης εις δυναμιν διατρανωσωμεν, ως αν φερωνυμως εχοντα τε δειξωμεν τον της θεολογιας επωνυμον και απελεγξωμεν τους του ενος αγιου Πνευματος δυο δογματιζοντας αρχας, οτι τε τουτο δογματιζουσι και οτι ου καλως. Η δημιουργικη αρχη μια εστιν, ο Πατηρ και ο Υιος και το Πνευμα το αγιον. Οταν ουν εκ του Θεου τα εκ του μη οντος προηγμενα λεγωμεν, την τε αγαθοτητα, δι’ ην το ειναι εσχον, και την εγγεγενημενην χαριν, οθεν εκαστον του ευ ειναι καταλληλως μετεσχηκασι, και την επιγεγενημενην υστερον, δι’ ην προς το ευ ειναι τα διαπεπτωκοτα επανηλθον, οταν ταυτα τε και περι τουτων ποιωμεθα τους λογους, αρχην και πηγην και αιτιον τον Υιον εν αγιω Πνευματι φαμεν, ουχ ετεραν απαγε, αλλα την αυτην ως του Πατρος δι’ αυτου εν αγιω Πνευματι και προαγοντος και επαναγοντος και συνεχοντος καλως τα παντα. Ο δε Πατηρ προς τω πηγη των παντων ειναι δια του Υιου εν αγιω Πνευματι, και πηγη και αρχη εστι θεοτητος μονος θεογονος ων. Και τουτ’ εσμεν ειδοτε κρειττον η κατα αποδειξιν, δια των θεοπνευστων λογιων τρανως εκπεφασμενον. Οταν ουν ακουσης οτι ο Υιος, «η εκ της αρχης αρχην» (σελ. 104) και «ο καλων αυτον απο γενεων αρχην» και «μετα σου η αρχη εν ημερα της

δυναμεως σου», των δημιουργηματων νοει, καθαπερ και Ιωαννης αριδηλως εν τη Αποκαλυψει περι αυτου βοα, «η αρχη των κτισματων του Θεου», ουχ ως καταρχη, απαγε, Θεος γαρ, αλλ’ ως δημιουργος αυτων˙ κοινωνος γαρ εστι της εξ ης ταυτα πατρικης αρχης, η και της παντων δεσποτειας εστιν επωνυμον. Του δε Πνευματος τον Υιον αρχην επι της σημασιας ταυτης πως αν φαιη τις, ει μη και το Πνευμα δουλον και κτιστον; Αλλ’ επει Θεος το Πνευμα, ουκ αρχη αυτου κατα τουτο ο Υιος, ει μη αρα ως θεοτητος αρχη. Ει δε της του αγιου Πνευματος θεοτητος ο Υιος εστιν αρχη, κοινωνειν δε κατα ταυτην την αρχην τω Πατρι αμηχανον, μονος γαρ τεθεολογηται πηγαια θεοτης ο Πατηρ, ετερας αρα διαφορου τινος θεοτητος ο Υιος εστιν αρχη και διεσπασε το Πνευμα της πηγαζουσης εκ του Πατρος θεοτητος. Η δυο διαφορους θεοτητας δωσωμεν τουτω τω ενι, οι και τοις τρισι μιαν ανομολογουντες θεοτητα; Πως δε και αι δυο κατα Λατινους του Πνευματος αρχαι μια εστιν αρχη; Ου γαρ αξιωσουσιν ημας πιστει δεχεσθαι τουτων τα προβληματα, αλλα μηδε σοφιστικως αποκρινεσθωσαν αλλην αντ’ αλλης ποιουμενοι την αποκρισιν. Ημων γαρ ερωτωντων, πως δυο κατ’ αυτους του ενος Πνευματος αρχαι, μιαν εκεινοι διισχυριζονται των δυο ειναι την αρχην. Ημεις δε ου περι των δυο προσωπων ερωτωμεν, αλλα περι του ενος˙ περι τουτου γαρ προς αυτους ποιουμεθα τον λογον. Ως επει των δυο μια η αρχη καλως, πως του ενος δυο εσονται αρχαι και πως αι δυο μια κατ’ αυτους; Φασιν ουν, διοτι η μια εστιν εκ της ετερας. Τι ουν ο Σηθ, εκ μιας αρα γεγεννηται αρχης, οτι η Ευα ην εκ του Αδαμ, (σελ. 106) και ου δυο εισι τουτου του ενος αρχαι, οτι η μια εστιν εκ της ετερας; Τι δε η Ευα, ου δευτερα αρχη των εξ αυτης, οτι και αυτη την αρχην εσχεν εξ Αδαμ; Καιτοι αμφοιν το γονιμον αυτοις, αλλα διαφορον και εν διαφοροις υποστασεσι˙ διοπερ ουδε μια εστιν αυται αι αρχαι, καθαπερ και τον Νυσσης θειον προεδρον ανωτερω προηνεγκαμεν ειποντα, καιτοι η μια τουτων εστιν εκ της ετερας. Ει γουν ενταυθα ου ει και μη εν, ομως εστι το γονιμον αμφοιν, ουκ ενι του ενος μιαν την αρχην, πως επι της ανωτατου Τριαδος αι δυο κατ’ αυτους του ενος αγιου Πνευματος μια εισιν αρχαι, εν η μηδαμως εστι κατα το θεογονον κοινωνια; Μονος γαρ τεθεολογηται θεοτης θεογονος ο Πατηρ. Παλιν η Ευα εκ μονου ουσα του Αδαμ, εκ μιας εστιν αρχης˙ ο δε Αδαμ εκ γης εστιν Αλλ’, ου παρα τουτο η Ευα εκ της γης και του Αδαμ. Ο γαρ Αδαμ μονος εκ της γης. Η τοινυν και αυτοι εκ του Υιου μονου λεγετωσαν το Πνευμα και ουτως αυτο εκ μιας αρχης λεγετωσαν, εαυτοις μεν ακολουθως αλλ’ ουκ ευσεβως, ου γαρ εκ της αυτης αφ’ ης και ο Υιος, καντευθεν παλιν δυο εισιν επι της θεοτητος αρχαι και ουκετ’ εστι μειζων ο Πατηρ τω αιτιω του Υιου, επισης γαρ και αυτος αιτιος θεοτητος, η εκ μονου του Πατρος αυτο λεγοντες μιαν και τω Πνευματι ως και τω Υιω ευσεβως διδοτωσαν αρχην. Μεχρι γαρ αν εκ του Υιου, η εξ αμφοτερων λεγωσιν, αλλ’ ουκ εκ μονου του Πατρος, ουκ εστι μιαν ειν αι της θεοτητος και ενος Πνευματος αρχην. Συναπτων γαρ τις επι των τοιουτων, ει και μιαν φαιη την αρχην, αλλ’ ομονυμως, ωστ’ ου μια. Ει δε διαιρων κατα μιαν ορα τας υποστασεις, της μιας εξ αναγκης δυο φανερως γινονται αρχαι. Εμοι δ’ επεισι θαυμαζειν και το υπερβαλλον της ανοιας των τας δυο ταυτας, ας φασιν (σελ. 108) αρχας, μιαν λεγοντων τε και οιομενων˙ ει μεν γαρ κοινωνει τω Πατρι κατα τον θεογονον ο Υιος προβαλλομενος το Πνευμα και εν αυτοις το θεογονον και η εκ τουτων αυτη προοδος, της φυσεως αρα τουτο και ου δυο εισιν αρχαι, ουδ’ αι δυο μια, αλλα απλως μια, και απεξενωται της θειας φυσεως αυτο το Πνευμα, μη και αυτο κατα θεογονον κοινωνουν. Ει δε μη κοινωνει ο Υιος κατα τουτο το Πατρι,

μηδε εν αυτοις τουτο το προβαλλειν, καθ’ υποστασιν τω Υιω η προοδος του Πνευματος˙ διαφορος αρα αυτη της εκ του Πατρος του Πνευματος προοδου˙ τα γαρ υποστατικα διαφορα. Πως ουν μια αι διαφοροι αρχαι, και μην του μεγαλου Διονυσιου εν δευτερω κεφαλαιω του Περι θειων ονοματων λογου λεγοντος «οσα εστι του Πατρος και του Υιου, ταυτα και τω θεαρχικω Πνευματι κοινως και ηνωμενως ανατιθεσθαι», και του μεγαλου Βασιλειου εν τοις προς Ευνομιανους Αντιρρητικοις αυτου κεφαλαιοις γραφοντος, «παντα τα κοινα Πατρι τε και Υιω κοινα ειναι και τω Πνευματι»; Ει μεν κοινον εστι Πατρι τε και Υιω το εκπορευειν, κοινον εσται τουτο και τω Πνευματι, και τετρας εσται η Τριας˙ και το Πνευμα γαρ εκπορευσει Πνευμα ετερον. Ει δε μη κοινον εστι κατα Λατινους τω Πατρι και τω Υιω το εκπορευειν, ως του μεν Πατρος εμμεσως κατ’ αυτους, του δε Υιου αμεσως εκπορευοντος το Πνευμα, ουτω γαρ και υποστατικως εχειν τον Υιον το προβλητικον φασιν, ουκουν κατ’ αυτους και το δημιουργειν και αγιαζειν και απλως απαντα τα φυσικα ου κοινα Πατρος τε και Υιου, επειδη ο μεν Πατηρ δια του Υιου κτιζει τε και αγιαζει, και δια μεσου του Υιου δημιουργει και αγιαζει, ο δε Υιος ου δι’ Υιου. Τοιγαρουν κατ’ αυτους υποστατικως εχει το δημιουργειν και αγιαζειν ο Υιος˙ αμεσως γαρ και ουχ ως ο Πατηρ εμμεσως˙ και ουτω (σελ. 110) κατ’ αυτους τα φυσικα των υποστατικων διενηνοχεν ουδεν˙ ουκουν και η φυσις της υποστασεως, ως μη τρισυποστατον η τριφυα κατ’ αυτους ειναι τον Θεον. Ει δ’ αρα φαιεν δια του Πνευματος τον Υιον δημιουργειν και αγιαζειν, αλλα πρωτον μεν ου συνηθες τοις θεολογοις δια του Πνευματος τον Υιον η τον Πατερα δημιουργον ειναι λεγειν των κτισματων, αλλ’ εν αγιω Πνευματι. Επειτα προς τω μηδ’ ουτω το ανωτερω δεδειγμενον ατοπον αυτους εκφευγειν, ου γαρ δι’ Υιου παλιν ο Υιος αναφαινεται δημιουργος καθαπερ ο Πατηρ συμβησεται τουτοις μηδε κοινον ειναι λεγειν και τω Πνευματι το δημιουργειν και αγιαζειν, ως μη δι’ ετερου, μηδε ως ο Πατηρ η και ο Υιος αυτου ταυτα ενεργουντος. Κατ’ αυτους ουν υποστατικως εχει το Πνευμα το δημιουργειν και αγιαζειν, ως ουκ εμμεσως καθαπερ ο Πατηρ κτιζον τε και αγιαζον. Εντευθεν δη παλιν κατ’ αυτους, ταυτα τε ειναι και αδιαφορα δεικνυται τοις υποστατικοις τα φυσικα. Ει δε τουτο, και η φυσις ταις υποστασεσι ταυτον τε και αδιαφορον. Αρ’ ου σαφως της ανωτερω Τριαδος εκπεπτωκασι και της ενοτητος της πιστεως και της κοινωνιας του αγιου Πνευματος οι ταυθ’ ουτω λεγοντες τε και φρονουντες; Αλλα γαρ επανελθωμεν οθεν εξεβημεν. Τις γαρ το Πνευμα το αγιον την υπαρξιν εχειν εξ αμφοτερων Υιου τε και Πατρος ακουων η λεγων η πιστευων και παρα μεν του Υιου αμεσως, παρα δε του Πατρος εμμεσως και τα παρ’ αυτων θρυλλουμενα τε και περιαδομενα προσεχη τε και εφεξης και πορρω, τις ταυτ’ ακουων και πιστευων ου δυο δοξασει του ενος Πνευματος αρχας; Πως δε ουκ αν ειη ο Υιος τω Πατρι συναιτιος, ει μη ματην λεγεται και εξ αυτου; Πως δε ουκ αν το Πνευμα ειη κτισμα; Επι γαρ των κτισματων τω Πατρι συναιτιος, ει μη ματην λεγεται και εξ αυτου; Πως δε ουκ αν το Πνευμα ειη κτισμα; Επι γαρ των κτισματων τω Πατρι ο Υιος συναιτιος. (σελ. 112) Και μην επι της κτισεως, εφ’ ης φανερως αιτιος εστι και ο Υιος και τω Πατρι συναιτιος, ως εκ Πατρος δι’ αυτου και εξ αυτου το ειναι λαβουσης, ασεβες πανταπασιν ειπειν οτι την κτισιν εκ του Υιου ου λεγομεν και οτι το δημιουργικον ιδιοτης εστι της του Πατρος υποστασεως. Τοιγαρουν ει και το εκπορευτως υπαρχον Πνευμα αγιον εκ Πατρος δι’ Υιου και εξ αυτου το

ειναι ειχεν, ουκ αν ην ολος ευσεβους ειπειν, ως εκ του Υιου το ειναι το Πνευμα ου λεγομεν και ως η εκπορευτικη ιδιοτης τω Πατρι μονω προσεστιν. Επει δε οι ταυτα λεγοντες Δαβιδ εστιν ο θεοπατωρ και Γρηγοριος ο Νυσσαεων φανοτατος φωστηρ και Δαμασκηνος ο θεοφορος, κατα πασαν αναγκην οι συναιτον τω Πατρι τον Υιον λεγοντες επι του παναγιου Πνευματος και εκ του Πατρος δια του Υιου και εκ του Υιου την υπαρξιν αυτω διδοντες, τοσουτον απεχουσι της ευσεβειας, οσον αντεχονται ταυτης οι προαπηριθμημενοι των αγιων και οι τουτοις συνωδα θεολογουντες. Και τουτο δε συνοραν των αναγκαιοτατων, ως καθαπερ εκ του Πατρος δι’ Υιου και εξ Υιου την γενεσιν εχοντες ημεις, Πατερα και ποιητην ομου τε και χωρις εκατερον επικαλουμεθα και ανομολογουμεν, ουτω και του θειου Πνευματος ομου τε και χωρις εκατερος Πατηρ αν ελεγετο και προβολευς, ειπερ εκ Πατρος δι’ Υιου και εξ Υιου την υπαρξιν το Πνευμα ειχεν. Αλλα τα τοιαυτα παντα πολυειδως συγχεοντα τας θειας υποστασεις παριστησι σαφως, ως ουχι και εκ του Υιου την υπαρξιν εχει το Πνευμα το αγιον. Και μεν δη, «παντα οσα εχει ο Πατηρ, του Υιου εστι», κατα τον θεολογον Γρηγοριον, «ανευ της αιτιας. Ποιας αιτιας; Της των κτισματων; Απαγε˙ τουτων γαρ αρχη και αιτιος και ο Υιος. Τοιγαρουν ανευ της αιτιας και αρχης της εν Τριαδι νοουμενης θεοτητος˙ παντα ουν εχει ο Υιος του (σελ. 114) του Πατρος, ανευ του αρχη και αιτιος ειναι και αυτος της θεοτητος του Πνευματος. Εκ μονου αρα του Πατρος εκπορευεται το Πνευμα το αγιον, καθαπερ ο Υιος εκ μονου του Πατρος γενναται, και προσεχως και αμεσως του Πατρος εχεται καθ’ υπαρξιν, καθα και ο Υιος, ει και δια του Υιου Πατρος ειναι Πνευμα εσχεν, ως του εκπορευοντος οντος και Πατρος. Επει δε και δυο ανθρωπων η μαρτυρια αληθης εστι κατα τον του Κυριου λογον, «και δια δυο η τριων μαρτυρων σταθησεται παν ρημα», και ημεις το νυν ειναι των αλλων αφεμενοι δια το μηκος τρεις παραστησομεν σοι μαρτυρας, σαφως απαγορευοντας σου την προσθηκην. Και δη παριτω πρωτος ο και τω χρονω προτερος Βασιλειος ο μεγας˙ εν γαρ τοις Κατ’ Ευνομιου κεφαλαιοις, «γεννα», φησιν, «ο Θεος ουχ ως ανθρωπος, γεννα δε αληθως˙ και το γεγεννημενον εξ αυτου εκφαινει λογον ουκ ανθρωπινον, εκφαινει δε λογον αληθη εξ αυτου˙ εκπεμπει Πνευμα δια στοματος, ουχ οιον το ανθρωπινον, επει μηδε στομα Θεου σωματικως˙ εξ αυτου δε το Πνευμα και ουχ ετερωθεν». Ορας οτι ουχ ετερωθεν, αλλ’ εκ μονου του και τον Υιον γεννωντος; Ωστε ουκ εκ του Υιου το Πνευμα, επει και λογος ο Υιος, αλλ’ ου στομα του Πατρος ενταυθα τω μεγαλω τεθεολογηται. Ος αλλαχου δεικνυς και τον λογον τουτον εκ του αυτου προϊοντα στοματος, «ει γαρ το Πνευμα μη πιστευεις», φησιν, εκ στοματος Θεου προεληλυθεναι, ουδ’ αν τον λογον πιστευσεις». Ορας σαφως οτι Λογος ο Υιος, αλλ’ ου στομα του Πατρος˙ εξ ου στοματος κατα τον μεγαν Βασιλειον προεισι καθ’ υπαρξιν ως το Πνευμα το αγιον; Τον αυτον δε τροπον και ο αδελφος αυτω και αδελφα φρονων Γρηγοριος εν τω Περι θεογνωσιας λογω, «Πνευμα δε», φησι, «το της πατρικης εκπορευομενον υποστασεως. Τουτου γαρ ενεκα και Πνευμα στοματος αλλ’ ουχι και τον (116) λογον στοματος ο Δαβιδ ειρηκεν, ινα την εκπορευτικην ιδιοτητα τω Πατρι μονω προσουσαν πιστωσηται». Μετ’ αυτον τον αψευδη της αληθειας μαρτυρα, ο ζων φωστηρ γεγονως Αλεξανδρειας Κυριλλος, συμμαρτυρησων παρελθετω˙ φησι γαρ εν τω Περι της αγιας Τριαδος˙ «αι προσκυνηται τρεις υποστασεις γινωσκονται και πιστευονται εν Πατρι αναρχω και εν Υιω μονογενει και εν Πνευματι αγιω τω εκ

πορευομενω εκ του Πατρος, ου γεννητως καθαπερ ο Υιος, αλλ’ εκπορευομενω καθαπερ ειρηται εκ μονου του Πατρος ως απο στοματος, πεφηνοτι δε δια του Υιου και λαλησαντι εν τοις αγιοις πασι προφηταις τε και αποστολοις». Και αλλαχου παλιν˙ «ουχ ωσπερ ο Υιος και του Πατρος γεννητως ουτω και το Πνευμα το αγιον απο του Υιου εκπορευτως, απαγε της βλασφημιας και πολυθεΐας˙ εις γαρ παρ’ ημιν αμφοιν τοις προσωποις αιτιος και συνδεσμος, ο Πατηρ». Αρ’ εστι τρανοτερον ελεγχον της σης δυσσεβειας παρελθειν; Ανθρωπω μεν ουκ αν εδοξεν. Αλλα και τουθ’ ημιν το Πνευμα δεδωκε τον εκ Δαμασκου σοφισαν Ιωαννην˙ «το Πνευμα γαρ», φησιν ουτος, «του Υιου μεν λεγομεν, εκ δε του Υιου ου λεγομεν˙ δι’ Υιου δε πεφανερωσθαι και μεταδιδοσθαι ημιν ομολογουμεν». Αφεις δε σοι τους αλλους συνειρειν εφεξης οτι πλειστους οντας και σχεδον οσοι των πατερων ουδεν ηττον η ζωντες εν τοις καθ’ εαυτους συγγραμμασι λαλουσιν, εκ των λογων σου κρινω σε˙ παντως δε και ο Θεος. Σου γαρ αυτου λεγοντος εκ του Πατρος και του Υιου εκπορευεσθαι το Πνευμα και το «μονων» ου προστιθεμενου, αρ’ ουδ’ εκ τουτων μονων το Πνευμα εννοεις, ουδε συνυπακουεις το μονων, καν μη συνεκφωνης; Αλλα ζητησομεν κατα την σην, ιν’ ουτως ειπω, (σελ. 118) φιλοπολυεκπορευτον διανοιαν, και εκ αλλου του εκπορευεσθαι το Πνευμα δια την σην περι του μονου αγνοιαν; Ου μην, αλλ’ ινα παλιν εκ των αυτων σοι συσκευασω της ως αληθως πληγης το ιαμα και των δυσσεβων εκσπασω και δογματων και ρηματων, ειπε μοι, ω βελτιστε, ει τις εροιτο σε περι του Υιου, ως επειδηπερ γεγραπται οτι, «ειδομεν την δοξαν αυτου, δοξαν ως μονογενους παρα Πατρος», και οτι «πιστευω εις ενα Υιον τον εκ του Πατρος προ αιωνων γεννηθεντα, και τ’ αλλα οσα σοι ανωτερω απηριθμηται, οις ου προσκειται το «μονου», εκ του Πατρος και εκ του αγιου Πνευματος προσθεις φαιης αν γεγεννησθαι τον Υιον, τουτ’ αυτο προφασιζομενος οτι μη προσκειται το «μονου»; Απαγε δηπου, φαιης αν. Και αυτης εκπεσοι της ανωθεν αναγεννησεως ο τουτο προστιθεις και μη εκ μονου δοξαζων γεγεννησθαι του Πατρος τον Λογον. Ουδαμου γαρ γεννητωρ ειρηται το Πνευμα συν ημιν καλως ερεις, ουδε κοινον εχει τι Πατρι, ο μη εστι κοινον και τω Υιω˙ ουδ εκ της δυαδος προαγεται το εν, ουδ’ εις την δυαδα αναφερεται˙ ουδ’ η μονας εις μοναδα κινηθεισα και εις ετεραν αυθις μοναδα η δυας, «αλλ’ η μονας θεοπρεπως εις δυαδα κινηθεισα, μεχρι τριαδος εστη». Και «εις ημιν Θεος˙ ου μονον οτι μια θεοτης, αλλ’ οτι και εις εν αμφοτερα τα εξ αυτου την αναφοραν εχει. Και μια πηγαια θεοτης, ο Πατηρ και μονος αιτιος και μονος πηγη θεοτητος». Ουκουν και ταυτ’ εστιν αυτου τα ιδιαζοντα των γνωρισματων˙ μονος γαρ˙ ουδεμιαν αρα την κοινωνιαν εξει προς ταυτα το Πνευμα το αγιον, επει και «τα της υπερουσιου θεογονιας ουκ αντιστρεφει προς αλληλα», Διονυσιος αυθις αν ειπεν ο ουρανοφρων. Αλλ’ ευγε σοι της εν τουτοις προς τε τους θεοσοφους των πατερων και ημας τους εξ εκεινων σοφισθεντας απαραλλακτου συμφωνιας. Εαλως δ’ ομως, το του λογου, (σελ. 120) τοις σαυτου πτεροις και λυσιτελως οντως επαταχθης τω του ορθου προπολεμουντι λογω˙ το γαρ εις αυτον ηκον, ου μονον επαταχθης, αλλα και ιαθης κατα το ειρημενον ως υπο Θεου, «παταξω και ιασομαι». Α γαρ αν ειπες μεθ’ ημων τε και της αληθειας προς τους εκ Πατρος τε και εκ του Πνευματος λεγοντας γεγεννησθαι τον Υιον, αλλας τε προφασεις προφασιζομενους εν αμαρτιαις, μαλλον δε δυσσεβειαις, και οτι μη προστεθειται τω γεγεννησθαι εκ Πατρος το “μονου”, ταυτα και αυτος αρτιως

αφ’ ημων τε και της αληθειας ακουε, εκ του Πατρος και του Υιου λεγων εκπορευεσθαι το Πνευμα το αγιον˙ ετερωθεν τε τουτο πειρωμενος πιστουσθαι και του μη προσκεισθαι τω εκ Πατρος εκπορευεσθαι το ”μονου” ˙ και αυτης γαρ εκπεσειται της δια του αγιου Πνευματος υιοθεσιας ο και εκ Υιου το Πνευμα λεγων˙ Που γαρ των θεοπνευστων λογιων προβολεα τον Υιον ευροι τις αν ωνομασμενον, καιτοι Γρηγοριω τω μεγαλω θεολογω των του Υιου προσηγοριων πασων και πολλακις απηριθμημενων και ουκ απηριθμημενων μονον αλλα και τεθεωρημενων; Ος και το “μονογενης” εξηγουμενος, «ουχ οτι», φησι, «μονος εκ μονου και μονον, αλλα και μονοτροπως»˙ ο αλλαχου μονως ειπε ιδιοτροπως, τουτ’ αυθις εξηγουμενος. Το δε “μονος” ως εις˙ το δ’ “εκ μονου” ως εν παρθενια γεννησαντος, ταυτο δ’ ειπειν ως ουκ απο συζυγιας. Το δε “μονον” τι αν αλλο ειη η οτι μονος Υιος, αλλ’ ουχι και Πατηρ ουδε προβολευς; Ει δε και ο Πατηρ, Πατηρ μονον λεγεται, εικοτως – και γαρ εκ Πατρος το Πνευμα – και Πατρος λεγεται Πνευμα και ο Πατηρ και του Πνευματος λεγοιτ’ αν ως αιτιος˙ Πατερα γαρ των φωτων τουτον ειπεν ο μεγας Ιακωβος ο αδελφοθεος, τουτεστιν Υιου και Πνευματος, ως και Αθανασιος ο μεγας εξηγουμενος λεγει. Ει δε τουτ’ ουτως (σελ. 122) εχει, ωσπερ ουν εχει, λεγοιτ’ αν και ο Υιος Πατηρ φωτος, τουτεστι του αγιου Πνευματος, ει και εξ αυτου κατα σε το Πνευμα. Ει γουν ταυτ’ ην ονομασαι, οιον Πατερα φωτος η προβολεα του αγιου Πνευματος, πως αν ουχι των αλλων αυτου σχεδον παντων ονοματων ο μεγας εν θεολογια Γρηγοριος προυθηκε, καιτοι το προς τον Πατερα αγωνιζομενος δεικνυναι; Διο φησιν˙ «ει μεγα τω Πατρι τω μηδαμοθεν ωρμησθαι, ουκ ελαττον τω Υιω το εκ τοιουτου Πατρος. Και προσεστιν τω Υιω το της γεννησεως πραγμα τοσουτον». Ει γουν προσηεν το προβολεα ειναι, πως ουκ αν ειπε πραγμα τοσουτον, δι’ ο και μαλλον αν δεικυειν εδοξεν ισον τω Πατρι; Αλλ’ ουκ ειπεν˙ ουκουν ουδε προσεστιν. Ο γαρ μεγας ουτος θεολογος ουδ’ απλως ουτω το εκπορευομενον ιδιον τιθησι του Πνευματος, αλλα το εκ του Πατρος εκπορευομενον, προορων δηπου και προανατρεπων σου την δυσσεβη προσθηκην. Ανωτερω γαρ μικρον ειπων, τον μεν Πατερα γεννητορα και προβολεα, τον δε Υιον προβολεα μεν ου, γεννημα δε μονον, προσϊων, ημεις δε, φησιν, «επι των ημετερων ορων ισταμενοι, το αγεννητον εισαγομεν και το γεννητον και το εκ του Πατρος εκπορευομενον». Ουκ ειπε το εκπορευομενον απλως ιδιον του Πνευματος υπαρχειν, ινα μη τις εκ του Υιου η και εκ του Υιου εκπορευεσθαι νομιση το Πνευμα το αγιον˙ το μεν γαρ γεννητον συνεισαγει τη διανοια τον Πατερα, το δε εκπορευτον ουχ ουτω. Δια τουτο το εκ Πατρος εκπορευομενον ιδιον τεθηκε του Πνευματος˙ «τουτο γαρ», φησι και Βασιλειος ο μεγας, «γνωριστικον της κατα την υποστασιν ιδιοτητος σημειον εχει το Πνευμα το αγιον, το μετα τον Υιον και συν αυτω γνωριζεσθαι και εκ του Πατρος υφεσταναι». Αλλ’ ορας, οπως παρ’ ημων (σελ. 124) δικαιως απεληλασθε της κοινωνιας, ουκ επι των ημετερων ορων και της ευσεβειας ισταμενοι; Η γαρ και τον Υιον Πατερα προσερεις, ως και ανωτερω δεδεικται, ιν’ εκπορευομενον ειη σοι και εξ αυτου το Πνευμα, η το εκ του Πατρος εκπορευεσθαι ουκ αν ιδιον ειη σοι του Πνευματος, ουδε το εκπορευειν ιδιον ειναι νομισεις του Πατρος, και απ’ εναντιας θεολογησεις του το θεολογειν επωνυμιαν κτησαμενου και προς την εναντιον οντως μοιραν στηση και παρ’ ημων εκκηρυκτος γενηση˙ τας γαρ αυτου φωνας εκφαντοριας ουσας ισμεν του αγιου Πνευματος. Αλλα γαρ, ωσπερ της νοτιδος εξ υγρων σωματων

εκπορευομενης και τουτ’ ιδιον εχουσης και των υγρων σωματων ιδιον εστι το νοτιδα εκπορευειν, τον αυτον τροπον και του Πνευματος ιδιον εχοντος το εκ του Πατρος εκπορευεσθαι και του Πατρος εξ αναγκης εστι το το Πνευμα εκπορευειν. Μονου αρα του Πατρος η του Πνευματος εκπορευσις˙ και αει εκ μονου του Πατρος εκπορευεται το Πνευμα καθ’ υπαρκτικην αλλ’ ουκ εκφαντικην προελευσιν. Και εν οις γαρ τω εκπορευτω μη συνεκφωνειται το εκ του Πατρος, συνυπακουομενον εστιν αει τοις συνετως ακουουσιν, ωσπερ και επι του Υιου τω γεννητω συνυπακουεται. Γεννητος γαρ και ημων απαντων εκαστος˙ γεννητος δε εκ του Πατρος, ταυτον δ’ ειπειν εκ Θεου Πατρος, μονος ο Υιος, ωστε το συννημενον τουτ’ εστιν ιδιον αυτου και αει συννοειται, καν μη συνεκφωνειται. Τον αυτον ουν τροπον εκπορευτον αν ειποις και το πνευμα το ημετερον. Ουκουν ου το απλως εκπορευτον ιδιον του αγιου Πνευματος, αλλα το εκ του Πατρος εκπορευτον˙ εκεινος γαρ αει Πατηρ. Των αδυνατων αρ’ εστιν εκ του Υιου εκπορευτον υπαρχειν, ει μη και ο Υιος ειη σοι Πατηρ. Ου μονον δε το εκ του Πατρος τω εκπορευτω συνυπακουεται, αλλα και το εκ μονου του Πατρος, καθαπερ και τω γεννητω˙ (σελ. 126) ως γαρ οι ενθεοι θεολογοι διδασκουσιν ημας, ο και ανωτερω εφημεν, χωρις του γεννητως τε και εκπορευτως, ως ο Υιος εκ του Πατρος, ουτω και το Πνευμα˙ τοιγαρουν πανταπασιν αδυνατον ειναι και εκ του Υιου. Προς δε, ει και εκ του Υιου το Πνευμα και δι’ αυτου την υπαρξιν εχει κατα σε, αυτος εστιν ενωσις Πατρος και Πνευματος. Πως ουν ο αυτος μεγας εν θεολογια Γρηγοριος φησιν, «αναρχον και αρχη και το μετα της αρχης εις Θεος», «φυσις δε τοις τρισι μια˙ ενωσις δε ο Πατηρ, εξ ου και προς ον αναγεται τα εξης, ουχ ως συναλειφεσθαι, αλλ’ ως εχεσθαι»; Ακουων γαρ τις δια του Υιου το Πνευμα τω Πατρι συναπτομενον, νοειν αν εχοι τουτο λεγομενον, δια την κατα την ομολογιαν εκφωνησιν, μεσου κειμενου του Υιου. Και οτι Πατρος Πνευμα ουκ αν αλλως λεγοιτο, ει μη δια τον Υιον. Ενωσις δε ο Πατηρ πως αν ειη, ει μη προσεχως εχει προς εκατερον αμεσως προβαλλομενος εκατερον; Αλλα και το ουχ ως συναλειφεσθαι δε, αλλ’ ως εχεσθαι, την προσεχη και αμεσον εκατερου σχεσιν προς αυτον δηλοι. Τι δε, οτι «το αναρχον και η αρχη και το μετα της αρχης εις Θεος»; Ει γαρ εξ Υιου το Πνευμα ηδει, το εκ της αρχης αν ειπεν, ου το μετα της αρχης. Ουκουν οταν ακουσης δια του Υιου το Πνευμα εκπορευεσθαι, ως συμπαρομαρτουν τω λογω νοησον. Ουτω γαρ και την “δια” ουκ εις την “εκ” κακως, αλλ’ εις την “μετα”, τω της θεολογιας επωνυμω συναδων μεταληψη. «Πνευμα γαρ», φησι, «μεμαθηκαμεν», Δαμασκηνος ο θειος, «το συμπαρομαρτουν τω λογω και φανερουν αυτου την ενεργειαν». (σελ. 128) Συμπαρομαρτειν δε εστι το συνακολουθειν, ως ο αυτος εκει φησιν ωστε ουχι και εκ του Υιου, αλλα συν τω Υιω το Πνευμα εκ Πατρος, συνακολουθουσης αδιαστατως τε και αχρονως τη γεννησει της εκπορευσεως. Μεμαθηκαμεν δε ειπεν, ως των προ αυτου θεοφορων ουτω διδασκοντων, παρ’ ων μυηθεις ουτω νοειν το Πνευμα δι’ Υιου, το εκ του Υιου τουτο λεγειν πανταπασιν απηγορευσεν. Ει δ’ ο μεγας Βασιλειος ουδεν ειναι φησιν απαδον εις την “εκ” την “δια” μεταλαμβανειν, αλλ’ επι των κτισματων, διο και τον αποστολον προηγαγεν ειποντα, «εξ αυτου και δι’ αυτου και εις αυτον τα παντα», παρ’ αυτου γαρ δεδημιουργηνται και δι’ αυτου συνεχονται και προς αυτον επιστρεφονται τα οντα παντα, ο δε ιερος Δαμασκηνος καν τω εβδομω των Θεολογικων αυτου κεφαλαιων προθεις παλιν ο και ανωτερω εφημεν, μετα τινα συναδων τω

Κατηχητικω λογω του Νυσσης ενθεου Γρηγοριου, «το αγιον Πνευμα δυναμιν ειναι φησιν ουσιωδη, αυτην εφ’ εαυτης εν ιδιαζουση υποστασει θεωρουμενην και αυτου, δηλονοτι του Λογου, ουσαν εκφαντικην, ου χωρισθηναι του Θεου εν ω εστι και του Λογου ω συμπαρομαρτει δυναμενην», αρ’ ου σαφες καντευθεν, ως ουχι και εκ του Υιου το Πνευμα το αγιον; Ου μην, αλλ’ επει παρα των θεολογων ποτε μεν ο Πατηρ μεσος ειναι λεγεται Υιου και Πνευματος, ποτε δε ο Υιος μεσος του Πατρος τε και Πνευματος, ποτε δε το Πνευμα μεσον του Πατρος τε και Υιου, ουκ αν ειη το Πνευμα τριτον απο του Πατρος, ουδ’ αν εκ του Πατρος δια του Υιου το ειναι εχοι. Τοις γαρ εφεξης τρισι σημειοις, ουκ αν ειη ποτε τι των εκατερωθεν κειμενων ακρων μεσον˙ αλλ’ εοικεν η επι της θεολογιας μεσοτης νοουμενη τοις επι των γωνιων του ισοπλευρου τριγωνου σημειοις ακροις˙ εκει γαρ εκαστον μεσον εκατερωθεν ευρισκεται. Αν δε και τον μεσοτητα πρωτον εχοντα εν αριθμοις επισωρευσας ως εν επιπεδω θης, ουτω (σελ. 130) τον τε πρωτον ενεργεια τριγωνον αποτελεσεις αριθμον, και ην αν λαβοις των εν αυτω μοναδων μεση δυσιν υπολοιποιν εσται. Ει τις ουν αρχην και αιτιον των δυο κεντρων υποθοιτο το εν, προσεχως και αμεσως εξ αναγκης εκεινο προς εκατερον εχει καν ταις μονασι δηπου τον αυτον τροπον. Τι δε, οι λεγοντες ως εν εκαστον αυτων εχει προς το ετερον ουχ ηττον η προς εαυτο, αρ’ ουκ αριδηλως αμεσως εχειν παριστωσι προς αλληλα; Τι δ’ ο εμμετροις Επεσι θεολογικως τε αμα και πατρικως εγκελευομενος, ως ειπερ ακουσαις περι Υιου και Πνευματος, «ως ρα Θεοιο τα δευτερα Πατρος εχουσιν, ουτω νοειν κελομαι σε λογους σοφιης βαθυκολπου»˙ ως εις ριζαν αναρχον ανερχεται, ου θεοτητα τεμνει. Ει γαρ μη αμεσως ην εκ του Πατρος το Πνευμα, ουκ αν δευτερον και τουτ’ απο του Πατρος ετιθει, καθα και τον Υιον. Και μην εκπορευσις, εφ’ ουπερ αν λεγοιτο, προοδος τις και κινησις εστι, καταλληλος τω τε εκπορευοντι και τω εκπορευομενω. Η δε του Πνευματος προοδος διττη δια της θεοπνευστου κηρυσσεται Γραφης˙ προχειται γαρ εκ του Πατρος δια του Υιου, ει δε βουλει και εκ του Υιου, επι παντας τους αξιους, οις και επαναπαυεται και ενοικει. Αυτη ουν η κινησις τε και προοδος, ει δε βουλει και εκπορευσις – ουδε γαρ περι των ονοματων ζυγομαχουντες ασχημονησομεν, επει και ο Δαβιδ λεγει, «ο Θεος εν τω εκπορευεσθαι σε εν μεσω του λαου σου, εν τω διαβαινειν σε εν τη ερημω, γη εσεισθη», εκπορευσιν ενταυθα λεγων την του Πνευματος εκχυσιν επι πασαν σαρκα την εις Χριστον πιστευσασαν, ητις ερημος ην προτερον της χαριτος, ωσπερ και σεισμον της γης την εξ ειδωλολατριας προς Θεον μεταθεσιν – αυτη ουν η εκ του Πατρος και του Υιου προοδος του Πνευματος ουκ αν ειη παντως και δια των αξιων˙ και ταυτα προς τους (σελ. 132) αυτους παλιν, εν οις οικει τε και αναπαυεται χαριτι το Πνευμα το αγιον. Αναπαυσις γαρ εστιν εν τουτοις, αλλ’ ουκ εξ αυτων κινησις του Πνευματος, αλλα μαλλον της επ’ αυτους κινησεως παυλα˙ καν τινες μεταδιδοναι δυναμιν εκτησαντο, αλλ’ ετερω παντως τροπω. Η μεντοι εκ Πατρος δι’ Υιου, ην εφημεν, προοδος του Πνευματος καλειται και ευδοκια Πατρος τε και Υιου, ως δια φιλανθρωπιαν παντως τελεσθεισα, και αποστολη και δοσις και συγκαταβασις, και χρονικως αει προαγεται και προς τινας και δι’ αιτιας, ινα αγιαση και διδαξη και υπομνηση και τους απειθεις ελεγξη˙ μιαν μεν ουν αυτη κινησις και προοδος του Πνευματος. Εστι δε και η αναιτιως τε και απολελυμενως παντη και υπερ ευδοκιαν και φιλανθρωπιαν, ως μη κατα θελησιν αλλα κατα φυσιν μονην εκ του Πατρος ουσα προαιωνιος και υπερφυεστατη του Πνευματος εκπορευσις και κινησις

και προοδος. Ζητησαι δη χρεων ημας και κατα ταυτην την αφραστον τε και απερινοητον κινησιν το Πνευμα προερχομενον εκ του Πατρος, αρ’ εχει κατα τας γραφας και «εν ω αναπαυεται» θεοπρεπως; Ζητουντες ουν ευρισκομεν ευδοκιμησαντα τον Πατερα του μονογενους Θεου διδαξαι και αποκαλυψαι τουτο πρωτον Ιωαννη τω του Κυριου προδρομω τε και βαπτιστη, ος φησι˙ «καγω ουκ ηδειν αυτον, αλλ’ ο πεμψας με βαπτιζειν εν υδατι, εκεινος μοι ειπεν˙ εφ’ ον αν ιδοις το Πνευμα καταβαινον και μενον επ’ αυτον, ουτος εστιν ο βαπτιζων εν Πνευματι αγιω». Διο «και εμαρτυρησεν ο Ιωαννης λεγων οτι τεθεαμαι το Πνευμα καταβαινον ωσει περιστεραν εξ ουρανου και εμεινεν επ’ αυτον». Αλλ’ ινα μη τις, νομισας δια την ενανθρωπησιν του Κυριου ταυτα λεχθηναι τε και τελεσθηναι παρα του Πατρος, ουχ ικανον ειναι δειγμα τουτ’ ειπη προς ευρεσιν του ζητουμενου (σελ. 134) ακουετω Δαμασκηνου του θειου γραφοντος εν ογδοω των Δογματικων, «πιστευομεν και εις εν Πνευμα αγιον, το εκ Πατρος εκπορευομενον και εν Υιω αναπαυομενον», και εν τω περι θειου τοπου, «Θεος το Πνευμα το αγιον εστι, δυναμις αγιαστικη ενυποστατος εκ του Πατρος αδιαστατως εκπορευομενη και εν Υιω αναπαυομενη». Διο και ταμιας του θειου Πνευματος ο Χριστος εκ Θεου γνησιος Υιος εστι τε και λεγεται. Ο και ο θειος Κυριλλος εν Θησαυροις δεικνυς, «αναγκη πασα», φησι, «της θειας φυσεως ειναι λεγειν το Πνευμα το αγιον, ης και εστιν απαρχη κατα τον αποστολον˙ ει δε τουτο, ουκ εστι κτισμα, Θεος δε μαλλον ως εκ Θεου και εν Θεω». Και παλιν, «Θεος αρα το Πνευμα εστι το εν Υιω παρα Πατρος φυσικως υπαρχον και ολην αυτου την ενεργειαν εχον». Αλλα και ο του Διαλογου θειος Γρηγοριος εν τω τελευταιω αυτου λογω φησιν, οτι «το Πνευμα το αγιον εκ του Πατρος εκπορευεται και εν τω Υιω μενει». «Ουτω γαρ αν θεωμενοι σεφθειημεν πηγην ζωης εις εαυτην χεομενην και εφ’ εαυτης εστωσαν ορωντες», κατα τον μεγαν θεοφαντορα Διονυσιον. Και τοινυν το Πνευμα το αγιον κατα την προαιωνιον εκεινην και απερινοητον εκπορευσιν τε και προοδον εκ του Πατρος εκπορευομενον και εν Υιω αναπαυομενον, πως αν δια του Υιου εν ω αναπαυεται ταυτην εχει την προοδον; Ουκουν ει και εκ του Υιου παλιν προερχεσθαι θεολεγειται, ου κατ’ εκεινην παντως, αλλα καθ’ ετεραν προοδον, ητις εστιν η προς ημας φανερωσις και προς τους αξιους μεταδοσις. Ο γαρ Χριστος εστι κατα τον θεολογον Γρηγοριον ο του Πνευματος ταμιας, ως Θεος τε και Θεου Υιος. Ο δε ταμιας ουκ εξ εαυτου παντως τα διδομενα προβαλλεται, καιτοι φυσικως εχει εν αυτω το Πνευμα το αγιον ο εκ Θεου Θεος (σελ. 136) και φυσικως εξ αυτου προϊον εις τους αξιους, αλλ’ ουχι την υπαρξιν εχον εξ αυτου. Ταυτ’ αρα και αυτος ο Κυριος, «οταν ελθη», φησιν, «ο παρακλητος, ον εγω πεμψω υμιν παρα του Πατρος», ως παρα του Πατρος εκπορευομενον και εν αυτω αναπαυομενον και ουτω πεμπομενον προς τους οικειους. Ει δ’ ως την υπαρξιν εχον εκ του Υιου, ως δι’ Υιου παρ’ αυτου το Πνευμα πεμπεται, αρχην ουκουν εχει και τουτο τον Υιον και των γεγονοτων εστιν εν. Και μαρτυρειτω παλιν η θεολογος φωνη˙ «τηροιτο γαρ», φησιν, «ως ο εμος λογος, εις μεν Θεος, εις εν αιτιον και Υιου και Πνευματος αναφερομενων, και κατα το εν και ταυτον της θεοτητος, ιν’ ουτως ειπω, κινημα τε και βουλημα και την της ουσιας ταυτοτητα. Αι δε τρειε υποστασεις μηδεμιας επινοουμενης συναλοιφης η αναλυσεως η συγχυσεως, Πατρος μεν ως αναρχου και αρχης επινοουμενου και λεγομενου, αρχης δε ως αιτιου και ως πηγης και ως αϊδιου φωτος, Υιου δε αναρχου μεν ουδαμως, αρχης δε των ολων». Ει ουν και του Πνευματος ειη αρχη ο Υιος, εν των ολων εσται κατα σε το Πνευμα˙ τουτων

γαρ αρχη και ο Υιος. Ιν’ ουν αυθις ειπω το του θεολογου, «δειξον οτι γεγονε το Πνευμα και τοτε τω Υιω δος», ωστε δι’ αυτου η και εξ αυτου την υπαρξιν κεκτησθαι, - επει και ο θειος Κυριλλος προς τους λεγοντας ως, ει και εκ του Θεου το Πνευμα, αλλ’ ου κυριως ουδ’ εξηρημενως, ιν’ εντευθεν ομοουσιον νοηται το εξ ου, γεγραπται γαρ οτι και τα παντα εκ Θεου «μενει», φησι, «τω αγιω Πνευματι κυριως το εξ ου, δια το εκ Θεου Πατρος προς το ειναι τα ουκ οντα δραμειν, δι’ Υιου δε» - δειξον ουν, ινα παλιν ειπω, το θειον Πνευμα εκ μη οντων, και τοτε και εκ του Υιου την υποσταστιν αυτω παρασχου, ταυτο δ’ ειπειν παρ’ αμφοτερων. Εξ αμφοτερων ουν υπαρχον το Πνευμα ουκ εστι μη εν των παντων ειναι η το ταχα μετριωτερον (σελ. 138) δοκουν, μη και αμφοτερους το εν αιτιους εχειν και αρχην εκατερον. Ως γαρ εξ αμφοτερων της κτισεως απασης προηγμενης εκατερος εστιν αρχη των ολων, ουτως εξ αμφοτερων του Πνευματος εκπορευομενου, κατα τους λατινικως φρονουντας, εκατερος εσται του πνευματος αρχη, και δυο καντευθεν εσονται αρχαι της μιας θεοτητος. Ει γαρ συντελει τι, ματην ειληπται και ως εκ γεωμετρικου πορισματος ματαιοι οντως ανεφανησαν οι λατινοι θεολογοι˙ ου γαρ ταυτ’ εχουσι λεγειν. Ως, καθαπερ επι των δημιουργηματων εκατερου υπαρχοντος αρχης, μια ουδεν ηττον εστιν αρχη, ουτω δη κανταυθα μια εσται, καν εξ αμφοτερων λεγηται. Εκει μεν γαρ, καθαπερ εφημεν, φυσικη εστιν, αλλ’ ουχ υποστατικη, δια τουτο η δημιουργικη δυναμις μια και αμφοιν˙ ενταυθα δε ουχι το γονιμον αμφοιν. Ηκουσαμεν γαρ μικρον ανωτερω του της θεολογιας επωνυμου, τον μεν Πατερα πηγην και αρχην ειποντος αϊδιου φωτος, τον δε Υιον αναρχον μεν ουδαμως αρχην δε των ολων. Διο και «μονη πηγη της υπερουσιου θεοτητος ο Πατηρ», ο μεγας ειπε Διονυσιος ο Αρεοπαγιτης˙ και αυθις «εστι πηγαια θεοτης ο Πατηρ, ο δε Υιος και το Πνευμα της θεογονου θεοτητος, ει ουτω χρη φαναι, βλαστοι θεοφυτοι και οιον ανθη και υπερουσια φωτα»˙ και παλιν˙ «διακεκριμενα δε εστι το Πατρος υπερουσιον ονομα και χρημα και Υιου και Πνευματος, ουδεμιας εν τουτοις αντιστροφης η ολως κοινοτητος επεισαγομενης». Καν τω Περι μυστικης θεολογιας τριτω, «εκ του αΰλου», φησι, «και αμερους αγαθου τα εγκαρδια της αγαθοτητος εξεφυ φωτα, και της εν αυτω και εν εαυτοις και εν αλληλοις συναϊδιου τη αναβλαστησει (σελ. 140) μονης απομεμενηκε ανεκφοιτητα»˙ και αυθις˙ «τα της υπερουσιου θεογονιας ουκ αντιστρεφει προς αλληλα». Ει τοινυν ειποις προβολεα τον Υιον ο Πατηρ ουδεποτ’ αν ειη προβολευς˙ κοινωνησει γαρ κατα το θεογονον τω Υιω˙ αλλα τουτ’ απειρηται. Ει δε τον Πατερα φαιης, ωσπερ ουν εστιν, ο Υιος ουκ αν ειη προβολευς, ουκ αρα εξ αυτου το Πνευμα˙ μονος γαρ θεοτης θεογονος ο μονος γεννητωρ και προβολευς˙ κατα ταυτα γαρ και θεογονος. Ταυτην δη την κοινωνιαν και ο μεγας Βασιλειος απαγορευων προς τον εαυτου γραφων αδελφον, «το Πνευμα», φησι, «το αγιον του Υιου μεν ηρτηται, ω αδιαστατως συγκαταλαμβανεται˙ της δε του Πατρος αιτιας εξημμενον εχει το ειναι, οθεν και εκπορευεται, τουτο γνωριστικον της κατα την υποστασιν ιδιοτητος σημειον εχον, το μετα τον Υιον και συν αυτω γνωριζεσθαι και εκ του Πατρος υφεσταναι. Ο δε Υιος το εκ του Πατρος εκπορευομενον Πνευμα δι’ εαυτου και μεθ’ εαυτου γνωριζων, μονος μονογενως εκ του αγεννητου φωτος εκλαμψας, ουδεμιαν κατα το ιδιαζον των γνωρισματων την κοινωνιαν εχει προς τον Πατερα η το Πνευμα το αγιον». Ορας οπως εχει προς τε τον Πατερα και τον Υιον το Πνευμα το αγιον και τινα Υιου και Πνευματος τα γνωρισματα; «Γνωριζει τοινυν ημιν», φησι, «και

φανεροι το Πνευμα το αγιον, δι’ εαυτου και μεθ’ εαυτου ο του Θεου μονογενης Υιος, αλλ’ ουχι και εκπορευει, ινα μη κοινωνιαν εχη κατα το ιδιαζον τω Πατρι. Της γαρ του Πατρος, φησιν, αιτιας εξημμενον εχει το ειναι το Πνευμα το αγιον, ητις ιδιοτης μονου του Πατρος εστι˙ «Παντα γαρ», φησιν ο θεολογος, «οσα εχει ο Πατηρ, του Υιου εστιν, ανευ της αιτιας». Τις ουν εκ του παντος αιωνος των ενθεων θεολογων τα ιδια εκαστου των τριων της μιας θεοτητος προσωπων τοις δυσιν ηκουσται προσνειμας, αλλα μη ασυγχυτα φυλαξας; Οτι δε του Πατρος ιδιον το εκπορευειν δηλον˙ Της γαρ αυτου, (σελ. 142) φησιν, αιτιας εξηπται το Πνευμα, οθεν και εκπορευεται, παρ’ ου και υφεστηκεν˙ ει και μετα τον Υιον και συν αυτω γνωριζεται. Επει δε τα κοινα επι της ανωτατω και προσκυνητης Τριαδος επιστης ενεστιν, οις εστι κοινα, το δε εκ του Πατρος ειναι κατα τους Λατινους ουκ επισης προσεστι τω Υιω και τω αγιω Πνευματι, - ο μεν γαρ προσεχως εξ αυτου γεγεννηται και εκ μονου του Πατρος, το δε εμμεσως και ου προσεχως εκπορευεται και ουκ εκ μονου του Πατρος ως γε αυτοι φρονουσιν – ει ουν κατ’ αυτους ουκ επισης προσεστιν, ουδε κοινον Υιω και Πνευματι το ειναι εκ Πατρος˙ ει δε μη κοινον τουτ’εστιν αυτοις, ουδ’ εκ του Πατρος ολως ουδετερον αυτων. Θατερον γαρ οποιονουν εκ του Πατρος υπαρχον, θατερον εκβαλλεται μη κοινωνουν, και δι’ αλληλων αμφοτερα. Ουτως ουδεν αν διαφυγοις των ατοπων ο λατινικως φρονων, ωσπερ ουδ’ οι εκ του Πνευματος ειποντες τον Υιον, αλλ’ οις αν επιχειρησης διαφευγειν, τοις αυτοις επιχειρημασι κακεινοι χρησονται και σοι δι’ εαυτων αφυκτον αποδειξουσι τον των ατοπων εσμον. Ει γαρ οτι μετα τον Υιον λεγεται το Πνευμα υπαριθμουμενον ερεις, ο σοι δοκει των επιχειρηματων ασφαλεστερον, ως εγωγ’ αν φαιην ουχ ηττον των αλλων σφαλερον, κακεινοι σοι τον Υιον δειξουσιν, εστιν ου λεγομενον μετα το Πνευμα, προαριθμουμενου δηλαδη του αγιου Πνευματος. Αμφοτεροις δε ημεις μετα της αληθειας αντερουμεν λεγοντες, ουκ εν τη ταξει των ονοματων, ω ουτοι, κεινται τα πραγματα. Ει γαρ τουτο, τι κωλυει κατα τον αυτον λογον της συναριθμησεως τε και προαριθμησεως επαλαττομενης παρα τη θεια Γραφη, ποτε μεν γενναν τε και προβαλλειν, ποτε δε τα αυτα γεννασθαι τε και προβαλλεσθαι; Ουδε γαρ προκαταρκτικον , (σελ. 144) ουδε πρωτον αιτιον επι του Πνευματος, ως υμεις, τον Πατερα λεγομεν, δευτερον δε τον Υιον, ει και δια το δημιουργικον αιτιον ταυτα καλειται ο Πατηρ. Κακειθεν ουτω κεκλημενος, εσθ’ οτε παρα των θεολογων ουτως ονομαζεται και περι των ακτιστων τον λογον ποιουμενων, ωσπερ και Πατηρ δια τον Υιον καλειται. Αλλ’ εσθ’ οτε και περι των κατω ποιουμενοι τους λογους, ουτω τουτον ονομαζομεν˙ ουδε γαρ πρωτον μεν Θεον τον Πατερα σεβομεν, δευτερον δε τον Υιον, τριτον δε το Πνευμα το αγιον, ιν’ αει το δευτερον μετα το πρωτον λεγωμεν και μετ’ αυτο το τριτον, υπο ταξιν εξ αναγκης αγοντες τα υπερανω ταξεως, ωσπερ και των αλλων παντων. Ο γαρ χρυσους την γλωτταν Ιωαννης εξηγουμενος το παρα του Αβρααμ προς τον οικειον οικετην ειρημενον, «θες την χειρα σου υπο τον μηρον μου», κατα την ομιλιαν προϊων φησι˙ «κηρυττεσθω Πνευμα αγιον˙ υψουσθω ο μονογενης˙ δοξαζεσθω ο Πατηρ. Μηδεις ανατετραφθαι την αξιαν νομιζετω, ει Πνευματος πρωτον μνημονευομεν, ειτα Υιου, ειτα Πατρος˙ η Υιου πρωτον, ειτα Πατρος. Ου γαρ εχει ταξιν ο Θεος, ουχ ως ατακτος, αλλ’ ως υπερ ταξιν ων. Ουδε γαρ σχημα εχει ο Θεος, ουχ ως ασχημων, αλλ’ ως ασχηματιστος». Υπερ ταξιν ουν, αλλ’ ουχ υπο ταξιν ο Θεος. Ει δ’ εστι και ταξις επι του Θεου δια το τρισυποστατον της θεοτητος, αλλ’ ουκ εστιν ημιν εγνωσμενη δια το υπερ παν ειδος ταξεως ειναι. Την μεν γαρ κατα την εκφωνησιν ταξιν ισμεν,

διδαχθεντες παρα της θεοπνευστου Γραφης, παρ’ ης και επαλλαττομενην ταυτην ευσεβως διδασκομεθα. Την δ’ εκ της φυσικης ακολουθιας προσουσαν, και μαλιστα τοις δυσι προσωποις, τω τε Υιω και τω αγιω Πνευματι, ουδαμως ισμεν. Διο Γρηγοριων ο θεολογικωτατος εν τω δευτερω των Ειρηνικων φησιν, «ουτω φρονουμεν και ουτως εχομεν, ως οπως μεν εχει ταυτα σχεσεως τε και ταξεως, αυτη μονη τη Τριαδι (σελ. 146) συγχωρειν ειδεναι και οις αν η Τριας αποκαλυψη κεκαθαρμενοις, η νυν η υστερον». Αλλ’, ο μεγας, φασι, Βασιλειος, ως κεκαθαρμενος εξ αποκαλυψεως, τουτο μαθων ειπεν εν τοις Κατ’ Ευνομιου. Συγχωρειν δε και Γρηγοριον τον θεολογον ειδεναι ταυτην, οις αν η Τριας αποκαλυψη κεκαθαρμενοις. Αλλ’ ει τουτο, πως του Ευνομιου μαθειν ειποντος εκ των αγιων τριτον τη ταξει και τω αξιωματι το Πνευμα το αγιον, δυσχερανας ουμενουν ηρεμα τουτω και λιαν επαχθως ενεγκων ο θειος Βασιλειος, «παρα των αγιων», φησιν, ειπε μεμαθηκεναι˙ τινες δε οι αγιοι και εν ποιοις αυτων λογοις την διδασκαλιαν πεποιηνται ειπειν ουκ εχει»; Δηλον ως ουκ οντων των ειποντων αγιων. Ειτα, επειδηπερ εκεινος εκ του τριτου ειναι τη ταξει και τω αξιωματι το Πνευμα το αγιον τριτον ειναι και τη φυσει συνηγαγε, καιτοι μηδε παρα τουτο συναγομενον, ενδους ο μεγας και καθ’ υποθεσιν παραδεξαμενος, «ει και τριτον ειναι», φησι, «τη ταξει και τω αξιωματι το Πνευμα το αγιον ο της ευσεβειας ισως παραδιδωσι λογος, ινα και ολως συγχωρησωμεν, αλλ’ ουκ αναγκη παρα τουτο τριτον ειναι αυτο και τη φυσει». Ως ουν καθ’ υποθεσιν παραδεξαμενος, αλλ’ ου τουτο δογματιζων αυτος, αμφισβητικως εχοντα τον λογον προηγαγεν. Ο δε φησιν εν τω πρωτω των Προς αυτον Ευνομιον, ως «εστι ταξεως ειδος ου κατα την ημετεραν θεσιν, αλλ’ εκ της κατα φυσιν αυτοις ενυπαρχουσης ακολουθιας», ου περι του Υιου και του Πνευματος αλλα και περι του Πατρος και του Υιου ποιουμενος την διαλεξιν φησιν, εν οις εγνωσμενον τε και ανωμολογημενον απασιν αιτιατον μεν ειναι τον Υιον, τον δε Πατερα αιτιον και του αιτιατου προεπινοουμενον εξ αναγκης, ει και μη κατα χρονον, ως αυτος εκει φησι. (σελ. 148) Ταυτ’ αρα και χωρις ενδοιασμων τε και αμφισβητησεων, τον μεν Πατερα προτεταχθαι του Υιου φησι, τον δε Υιον δευτερευειν του Πατρος, γραφων˙ «ημεις δε, κατα μεν την των αιτιων προς τα εξ αυτων σχεσιν, προτεταχθαι του Υιου τον Πατερα φαμεν, κατα δε την της φυσεως διαφοραν ουκετι, ουδε κατα την των χρονου υπεροχην». Εν δε τω τριτω παλιν, «ταξει μεν», φησι, «δευτερος του Πατρος, οτι απ’ εκεινου, και αξιωματι, φυσει δε ουκετι δευτερος». Ουτως οιδεν ομολογουμενως εκ του Πατρος ειναι τον Υιον, αλλ’ ουχι και το Πνευμα εξ Υιου. Ει γαρ τουτ’ εγινωσκεν, ουκ αν ολως ημφισβητει, ουδ’ αν απηγορευε τριτον ειναι τη ταξει απο του Πατρος το Πνευμα το αγιον˙ αλλ’ ουδε κατα του Ευνομιου και τουτ’ ειποντος λιαν εδυσχεραινε. Προς δε τουτοις και το δευτερευειν του Υιου το Πνευμα συν αμφιβολια πολλη και καθ’ υποθεσιν, αλλ’ ουχ ως αυτος δοξαζων παραδεξαμενος, δεικνυται μηδ’ αυτος ειδεναι, οπως εχουσι προς αλληλα ο Υιος τε και το Πνευμα σχεσεως τε και ταξεως. Οτι μεν γαρ αμα εξ αϊδιου ο Υιος τε και το Πνευμα το αγιον, εν αλληλοις τε οντα και αλληλων εχομενα και δι’ αλληλων αφυρτως τε και αμιγως χωρουντα, και οτι τουτων εκαστον ταξεως τε και σχεσεως ειδος, και ως ο Υιος τε και το Πνευμα το αγιον εκ του Πατρος αμα, ει και ουχ ωσαυτως, και οτι ομοτιμα εξ ομοτιμου, και οτι το εκπορευειν ιδιοτης ον της πατρικης υποστασεως ουκ εστιν ειναι του Υιου, και ως ο λεγων και τον Υιον το εκπορευειν εχειν συγχυσιν

ποιει των θειων υποστασεων, δυσσεβως αθετων την ανωμολογημενην ταξιν επι του Θεου - «δει γαρ», φησι και Γρηγοριος ο της θεολογιας επωνυμος, «τας ιδιοτητας μενειν Πατρι και Υιω, ινα μη συγχυσις η παρα θεοτητι τη και τα αλλα εις ταξιν αγουση» - ταυτην μεν ουν την ανωμολογημενην ταξιν επι του Θεου και ημεις ισμεν˙ την δε δευτερον μεν εκ του Υιου, τριτον δε απο Πατρος τιθεισαν (σελ. 150) το Πνευμα το αγιον ουθ’ ημεις ισμεν ουτε οι διδασκαλοι και προασπισται της Εκκλησιας. Λατινοι δε, ω της ανοιας ομου και απονοιας, την μεν ευσεβη και ανωμολογημενην εκεινην επι του Θεου ταξιν αθετουσιν, α δε Βασιλειος ο μεγας και Γρηγοριος ο θεολογος υπερ την οικειαν γνωσιν ομολογουσιν ειναι ως απορρητα οντα και υπερ ημας, αυτοι καταλαβειν αυχουσι και περι την αφραστον τε και απερινοητον εκπορευσιν του Πνευματος καινοφωνουσι, βλασφημουσι δε ειπειν οικειοτερον, εμμεσον τε και αμεσον αυτην λεγοντες και προσεχη και πορρω, δι’ ων κινδυνευουσι και εις κτισμα κατασπαν το Πνευμα το αγιον. Διο ουκ αναγκαιως ουδ’ αει μετα τον Υιον παρα της θεοπνευστου τιθεται Γραφης το Πνευμα το αγιον. Τουτο γαρ Λατινοις συμβαινει, τοις εκ των δυο, πρωτου αιτιου και δευτερου, λεγουσι το εν και μη κατα παντα στεργουσι την θεοπνευστον Γραφην, αλλα κατ’ εξουσιαν αττα βουλονται προστιθεισι τε και αφαιρουσιν˙ ημιν δε τοις εκ του ενος ευσεβοφρονως σεβουσι και εις εν αναφερουσι τα δυο, ηκιστα. Ινα δε σοι και λογον δωμεν, μαλλον δε καταξιωσωμεν διδαξαι˙ τινος ενεκεν ως επι πλειστον ο μεν Υιος μετα τον Πατερα, το δε Πνευμα μετα τον Υιον ημιν υμνειται, και μυεισθαι παραδεδοται; Ο Θεος και Πατηρ, η παντων αρχη, Υιου Πατηρ εστι μονογενους, ος και πριν η προστεθηναι τω Πατρι συννοειται παραυτα. Πως ουν αφεντες τον και πριν η λεχθηναι προσεχεστατα τω Πατρι νοουμενον, ευθυς αν το Πνευμα μετα τον Πατερα θειημεν; Δια τουτο μετα τον του Πατρος Υιον λεγεται το Πνευμα˙ μη δυναμενων γαρ ημων αμφω προφερειν δια γλωττης αμα, ωσπερ αρα και εκ του Πατρος προηλθον, ει προ του Υιου το Πνευμα τω Πατρι συννημενον θειημεν, δοξαι αν Υιος το Πνευμα˙ το γαρ “Πατηρ” ονομα ευθυς συνεισαγεται τη διανοια τον Υιον˙ (σελ. 152) προϊοντες δ’ αυθις και μετα το Πνευμα προσεχως ευθυς τιθεντες τον Υιον, Πατερα το Πνευμα ποιησομεν νοεισθαι. Ο γαρ Υιος, Πατρος Υιος και συνεισαγει τη διανοια τον Πατερα και μαλιστα τον προ αυτου λεγομενον˙ ο δε Υιος προσεχως τω Πατρι τιθεμενος και το μονογενες εαυτω φυλαττει και το εκπορευτως εκ Πατρος ειναι το Πνευμα κωλυει. Ο και ο Νυσσαεων Γρηγοριος φησιν, ουτινος οι λατινικως φρονουντες το υψος της διανοιας μη χωρησαντες, πορρω μεν του Πατρος, ω της ασεβειας, δοξαζουσι το Πνευμα, προσεχες δε του Υιου. Αλλ’ ουχ οτι ο Πατηρ τε και Υιος αλληλα εισαγουσι τη διανοια κατα τουτο οντα προσεχη, δια τουτο πορρω το Πνευμα του Πατρος και ουκ αμεσως εξ αυτου. Αλλα περι μεν τουτων, υστερον. Νυν δ’ ινα και δευτεραν αιτιαν αποδωμεν, ητις και αυτη, ινα δια παντων συνετισωμεν σε, δια την προειρημενην γεγονε˙ πρωτον ημων το γενος Θεον εγνω τον Πατερα και Πατερα τον Θεον, της αυτου θεοτητος φανερωθεισης τε και πιστευθεισης αμυδρως, ως γε συνηνεγκεν ημιν. Ει γαρ επισης ων Πατηρ και προβολευς, τοθ’ ημιν ου Πατηρ αλλα προβολευς η εκπορευων εκηρυττετο, πως αν παραδεξαμεθα, μη δυναμενοι πω χωρησαι δια το νηπιωδες ετι, την επιγνωσιν του εμφυτου πλουτου της θεοτητος; Το δε “πατηρ” ονομα και προς ημων εστι και οιον κοινον εχομεν αυτο ταις εξ αυτου ομοουσιοις μεν αυτω ημιν δε δεσποτικαις εκειναις υποστασεσιν. Ει κακεινοι μεν φυσει και υπερ ημας

εχουσιν αυτο, ημων δ’ υπο φιλανθρωπιας καλεισθαι κατηξιωσε – διο και Ιουδαιοι ελεγον, «ημεις Πατερα εχομεν τον Θεον – σοφως ουν αγαν και οιον υποκλεπτων την διανοιαν ημων, μαλλον δε ημας απο της του πονηρου δουλειας και ψευδοδοξιας και ψευδολατριας επι την οικειαν δεσποτειαν προς θεογνωσιαν υφαιρουμενος και την του μονογενους υπεμφαινων (σελ. 154) συνεισεφερε θεοτητα, Πατηρ κηρυττομενος αυτος. Μετ’ αυτον ο Υιος πεφανερωται τω κοσμω, δια σαρκος ημιν οφθεις και συναναστραφεις˙ ος συν εαυτω και το Πνευμα υπεδεικνυ, λογοις τε και εργοις δια παντων πιστουμενος, συνημμενον φυσει και ομοτιμον εαυτω και τω Πατρι. Μετα τον Υιον το Πνευμα το αγιον επεδημησε τω κοσμω, παρα μεν του Υιου πεμπομενον, ως ουν αντιθεον ουδε αντιχριστον, και πεμπομενον ουχ απλως και απολυτως, αλλα χρονικως και προς τινας και δι’ αιτιαν˙ παρα δε του Πατρος εκπορευομενον ου δι’ αιτιαν ολως, ουδε χρονικως η προς τινας, αλλ’ απλως και απολυτως παντη, ως ομοθεον και ομοουσιον και της αυτης ουχ ηττον εξημμενον τω Υιω αιτιας και αρχης, παρ’ εαυτου δε ερχομενον ως κυριον και αυτεξουσιον. Επεγενετο δε και τριτη τις αιτια τοις θεολογοις, δι’ ην μετα τον Υιον και εκ των του Υιου παριστασιν ως επι πλειστον το συναφες και τελειον και ομοουσιον Πατρι της θεοτητος του Πνευματος˙ οτι μετα το κατευνασθηναι και μετασκευασθηναι την πλειοντων κατα του Υιου μανιαν, πολυειδως αποδειχθεισης και αναφανεισης και στηριχθεισης ασφαλεστατα της τουτου προς τον Πατερα συμφυΐας και ομοτιμιας ο κατα του θειου Πνευματος εμφανεστερον ανερριπισθη πολεμος. Ταυτ’ αρα και τοις θεολογοις ο λογος απας, ου περι του τροπου της υπαρξεως, αλλα περι την προς τον Υιον ομοουσιοτητος του Πνευματος, ει και Λατινοι βιαζονται τας ρησεις, μεθελκοντες αυτων την διανοιαν εις την οικειαν κακονοιαν. Αλλα γαρ ουτως ημιν ο εν τρισιν υποστασεσιν εις Θεος εκπεφασμενος, ουτω και δοξαζεται˙ και ουτω μιας εικονος ουσης και μορφης επι της μονης ανειδεου και προσκυνητης Τριαδος – «η γαρ Τριας συναπτεται μεν αδιαστατως, συνεστι δε αϊδιως, εικονα δε προφαινει μιαν και την αυτην», Αθανασιος ο μεγας λεγει – μιας ουν ουτως εικονος ουσης επι της σεπτης Τριαδος, τον μεν Υιον του Πατρος μορφην (σελ. 156) τε και εικονα λεγομεν, το δε Πνευμα του Υιου. Ουτω γαρ ημιν ως ευδοκησεν εαυτην εγνωρισε και ουτως εχειν προς τον Υιον το Πνευμα λεγομεν, ως αυτος προς τον Πατερα˙ ομοιως γαρ αμφοτερα εχουσι προς τον Πατερα, πλην του τροπου της υπαρξεως, ως ανωτερω δια πλειονων αποδεδεικται. Προσεχως δε τω Πατρι ο Υιος εγνωσται ημιν και δια του προσεχως τουτου εγνωσμενου το Πνευμα το αγιον εφανερωθη, κηρυχθεν τε και πεμφθεν εν τω ονοματι αυτου, ως και ουτος πρωην ηλθεν εν τω του Πατρος ονοματι. Και παντα λεγομεν εχειν εχειν τον Υιον τα του Πατρος ανευ της ανευ της αιτιας, παντα δε τα του Υιου το Πνευμα ανευ της υιοτητος. Παντα γαρ του Πατρος ομοιως εχει ο Υιος τε και το Πνευμα ανευ της αιτιας, συμπεριβαλλουσης αμφω τας υπαρκτικας καθ’ υποστασιν διαφορας. Διο και προ του Υιου εστιν ου τιθεμεν το Πνευμα, ει και ως επ’ ελαττον, ως δε επι πλειστον μετα τον Υιον και μετα τον Πατερα τουτον, ινα των τριων υπερ ημων μεγιστων εργων θεοπρεπων και προμηθεστατων οικονομιων, συνεχη και αδιαλειπτον την μνηνην φεροντες, συντομωτατην δια παντων αποδιδωμεν την ευχριστιαν. Ευνομιος δε και μετ’ αυτον οι λατινικως φρονουντες μη συνετως ακηκοοτες της προς τον Θεον τοιαυτης ευχαριστιας των Πατερων και της εν ταις προς τους ετεροδοξους αντιρρησεσιν οικονομιας μη δυνηθεντες συνιδειν, συνηγαγον κακως εντευθεν τριτον απο Πατρος ειναι το Πνευμα το αγιον, μηδε

τουτο συνιδοντες, ως ειγε τουτο ην και δια τουτο «η φυσικη ταξις του τε Υιου προς τον Πατερα και του θειου Πνευματος προς τον Υιον εδεικνυτο, ουκ αν, επαλλαττομενης εν τη θεια Γραφη της συνεκφωνησεως των τριων προσκυνητων προσωπων, εστιν ου μετα το Πνευμα ο Υιος ετιθετο, προαριθμουμενου δηλαδη του αγιου Πνευματος, καθαπερ και ο πολυς εν θεολογια φησι Γρηγοριος, οτι «τα αυτα και προαριθμειται και υπαριθμειται παρα τη Γραφη δια την ισοτιμιαν της φυσεως»˙ εν δε τη παρουσια των απ’ Αιγυπτου (σελ. 158) επισκοπων και ημας ουτω παραινει θεολογειν, «μετα Παυλου», λεγων, «θεολογησον, του προς τριτον ουρανον αναχθεντος, ποτε μεν συναριθμουντος τας τρεις υποστασεις, και τουτο ενηλλαγμενως, ου τετηρημενως ταις ταξεσι, προαριθμουντος, εναριθμουντος, υπαριθμουντος το αυτο». Αλλ’ ουδε το “δι’ ου” μονω τω Υιω παρα της θειας απονενεμηται Γραφης˙ ο γαρ θειος Κυριλλος εν Θησαυροις φησι, «Χριστου το Πνευμα, ως του Θεου Λογου δια Πνευματος ημιν ενοικιζομενου». Τουτων ουν Ευνομιος τε και το των Λατινων γενος, μηδενα ποιησαμενοι λογον, τριτον ειναι τη ταξει και τω αξιωματι το Πνευμα το αγιον εδογματισαν, ου τη κατα την ομολογιαν ταξει αλλα τη φυσικη, κακως. Ο γε μην Ευνομιος εντευθεν τριτον απο του Πατρος ειναι και τη φυσει, ως αμφοτερων κατ’ αυτην διαφερον, προσεδογματισεν, οι δε Λατινοι και εκ του Υιου εκπορευεσθαι το Πνευμα το αγιον κατασκευαζουσιν. Ημεις δε συν τοις ιεροις πατρασιν ως επι το πλειστον το Πνευμα μετα τον Υιον τιθεαμεν και μετα τον Πατερα τουτον, ινα των τριων υπερ ημων μεγιστων εργων και θεοπρεπων και προμηθεστατων οικονομιων συντομωτατην αποδιδωμεν δια παντων την δοξολογιαν και την ευχαριστιαν και την αναμνησιν˙ ουχ οτι δευτερα και τριτα τη τιμη και τη αξια - και γαρ ομοτιμα – ουδε την δυαδα ποιουντες του ενος αρχην, ουδ’ εις την δυαδα αναφεροντες το εν, αλλ’ εις ημιν Θεος, εις εν αιτιον και Υιου και Πνευματος αναφερομενων, εξ ου μονου εχει την υπαρξιν εκατερον αυτων˙ και οτι μια αρχη, ο Πατηρ, ως και ο θαυματουργος Γρηγοριος λεγει, κατα τουτο τοινυν εις Θεος˙ και οτι μια φυσις τοις τρισιν, αυτα γαρ τα δυο και τα τρια και το εξ αυτου και το αναφερεσθαι εις αυτον ου την φυσιν διαιρει, αλλα περι αυτην διαιρειται, ουδε γουν εξ αυτης εστι κυριως, (σελ. 160) ει και μη χωρις αυτης, ουδ’ εις αυτην αναφερεται, ει και μη ανευ ταυτης˙ το γαρ εν, πως αν αυτο εαυτο γεννησαι τε και προβαλοιτο και εις εαυτο αναφεροιτο; Ουδ’ αρχη τοινυν και τα εξ αυτης, ουδε αιτιον και αιτιατον αυτο εαυτου το εν. Ει τοινυν ταυθ’ απαντα, κατα ταυτα κυριως καθ’ α και μεριζεται, ταυτα δ’ εστιν αι τρεις υποστασεις, ειτ’ ουν τα τρια προσωπα της μιας τη φυσει θεοτητος, οταν οι Λατινοι λεγωσιν εξ αμφοτερων το εν, των προσωπων δηλαδη φασι˙ κατα τουτο γαρ και αμφοτερα, το γαρ εν ουκ αν ρηθειη ποτε αμφοτερα. Επει τοινυν κατα ταυτα λεγουσιν εκ των δυο το εν, καθ’ α και η αρχη και το αιτιον και νοειται και λεγεται, εκ δυο αρχων λεγουσι το εν και δυο αρχας και δυο αιτια και πολυθεΐαν εισαγουσιν. Ου γαρ μονον οτι μια φυσις εις Θεος, αλλ’ οτι και εν προσωπον την αναφοραν εχει τα εξ αυτου, και εις εν αιτιον και μιαν αρχην τα εξ αρχης αναφερεται˙ ου τα δυο μονον αμφω, αλλα και εκατερον αυτων χωρις. Και δια τουτο μια της θεοτητος αρχη και εις Θεος εστι και κατα ταυτην την αναφοραν˙ οτι και εκατερον αναφερεται εις εν αμεσως. Ει γαρ μη αμεσως και το Πνευμα εκ Πατρος, το εμμεσως τουτο δυο εξ αναγκης τα αιτια ποιει του Πνευματος, το τε μεσον και το ακρον, και ουκ ενι δια την ουτως εχουσαν αναφοραν ενα Θεον τα τρια ειναι˙ μαλλον δε ουδε Θεον ειναι το δια

μεσης θεοτητος εκ του Πατρος˙ επι γαρ τα κτισματα ηλθεν ο Πατηρ δια μεσης θεοτητος κατα τους θεολογους. Ου γαρ ως Πατηρ ταυτ’ εκτισεν, αλλ’ ως Θεος. Ο δε Υιος εις Θεος μετα Πατρος˙ και τουτο εκ Πατρος δι’ Υιου ως εξ ενος Θεου κτισματα και μια η αρχη των κτισματων, ο Θεος. Γεννα δε ο Θεος και εκπορευει ως Πατηρ των αυτω συναϊδιων φωτων. Ει γουν εκ Πατρος δι’ Υιου ως εξ ενος εστι το Πνευμα το αγιον, ουχ ως εξ ενος εσται Θεου, του Πατρος και του Υιου, αλλ’ ως εξ ενος οντος Πατρος, του Πατρος και του Υιου. Και ταυτης της συγχυσεως τις αν (σελ. 162) ατοπωτερα γενοιτο; Διο και ταυτην οι Λατινοι φευγοντες ως εξ ενος φασι Θεου˙ ο χωραν ουδαμοθεν εχει, καθαπερ αναπεφηνε˙ και ταυθ’ οτι και το Πνευμα εις Θεος εστι μετα Πατρος τε και Υιου. Τοιγαρουν, επειδηπερ παντη τε και παντως εις υπαρχει ο Πατηρ, ουκ αμφω ο Υιος τε και το Πνευμα, αλλα και χωρις εκατερον μιαν αρχην και εν αιτιον εχει μονον, τον Πατερα. Και ουτω μια της θεοτητος αρχη, καν οι λατινικως φρονουντες εγκαλουμενοι, πως δυο λεγουσιν επι της θεοτητος αρχας, απολογεισθαι οιωνται μιαν αρχην ισχυριζομενοι δοξαζειν του Υιου τε και του Πνευματος˙ σοφιζεσθαι γαρ ημας βουλομενοι τουτο διαβεβαιουνται, ως και την αρχην εφθημεν ειποντες. Αυτο γαρ τουτο εστι το παρ’ ημων εγκαλουμενον αυτοις˙ πως Υιου μεν και του Πνευματος μιαν την αρχην φασι, του δε ενος Πνευματος δυο λεγουσιν αρχας; Εκεινοι δε περι του ενος ερωτωμενοι, σοφιστικως περι των δυο την αποκρισιν ποιουνται˙ σφων αυτων μαλλον η των πυνθανομενων κατασοφιζομενοι. Πατηρ μεν ουν και αρχη και αιτιον επι Θεου παντη τε και παντως εν˙ προβολευς γαρ παρ’ ουδενος των αποστολων η των ευαγγελιστων εκληθη, αλλα και αντι τουτου η του Πατρος απεχρησεν αυτοις φωνη. Αρχην δε λεγω ου την καταρχην, ουδε την δημιουργικην, ουδ’ η το της δεσποτειας εστιν επωνυμον. Και τοινυν ο Θεος και Πατηρ, καθο Πατηρ, αρχη και αιτιος εστι˙ και καθο αρχη, Πατηρ των φωτων, δηλαδη Υιου και Πνευματος˙ και καθο αιτιος, αιτιος, αρχη τε και Πατηρ. Ει ουν και ο Υιος αιτιος εστι του Πνευματος, εξ αναγκη εσται και αρχη και Πατηρ ως αιτιος˙ ως γαρ του ανθρωπου, καθο ανθρωπου επιστημης δεκτικου υπαρχοντος, τον επιστημης δεκτικον ουκ ενι μη και ανθρωπον υπαρχει, ουτω και επι Θεου˙ επει ο Πατηρ, καθο Πατηρ, αρχη και αιτιος εστι, τον αιτιον υπαρχοντα ουκ ενι μη και αρχην ειναι και Πατερα, καιτοι του θεολογου Γρηγοριου γραφοντος, (σελ. 164) «ουτως ειναι Υιον κυριως τον Υιον, οτι μη εστιν ουτος και Πατηρ». Ορας αθετουμενην σαφως την μοναρχιαν και το καθ’ υποστασιν ενιαιον του Πατρος υπο των λεγοντων και εκ του Υιου το Πνευμα και μη αναγοντων εκατερον των προσωπων εις μιαν μονην, την της θεοτητος πηγην; Μια γαρ φυσις και οι παντες ανθρωποι, αλλ’ ουχ εις οι παντες ανθρωπος. Καιτοι δι’ αλληλων, μαλλον δε δια των προ ημων, αναχθειημεν αν εις ενα τον προπατορα, αλλ’ ευθυς πολλα τα αιτια, και ουκ εξ ενος ημεις δια τουτο και ουχ εις. Αρ’ ου φανερως καινοτομεις ο λατινικως φρονων; Και ει μη προ υμων ελλιπες ην το καθ’ ημας ευαγγελιον, ο «εκηρυχθη εν εθνεσιν, επιστευη εν κοσμω, και «η του Θεου σωτηριος χαρις» και η κατ’ αυτην θεογνωσια, η πασιν εκφανεισα και διδαξασα παντας, ει μη «κεκενωται η πιστις», ει μη διεφθαρται τα της ομολογιας, αις και ενηθλησαν και ενησκησαν «το των μαρτυρων ημιν περικειμενον νεφος», ο των οσιων παμπληθης καταλογος, ο των διδασκαλων θεοδιδακτος θιασος, παντες οι εργω και λογω και τοις καθ’ εαυτους παθημασι μαρτυρησαντες τη αληθεια, υπερ ης και μεχρι

θανατου καλως ποιουντες ενεστησαν, και ουχ υπερ αυτης μονον η και εαυτων, αλλα και υπερ του ημετερου στηριγμου - ει μη μονον η ταυθ’ απαντα και η των απο Χριστου καλουμενων πιστις ελλιπης, διακενης οντως ου προσθηκας εξευρισκεις και κατα της σεαυτου καινοτομεις ψυχης. Ει μεν γαρ εγινωσκον και εξ Υιου το Πνευμα, τινος ενεκεν ου παρρησια διατελεσαν κηρυττοντες και δια των ιερων συνοδων πολλων και πολλακις γενομενων βεβαιωσαντες; Αλλ’ ουκ εγνωσμενον ην αυτοις; Ουκουν ουδ’ ην ουτω ταληθες˙ παντα γαρ εγνωρισεν αυτοις ο δι’ ημας εγνωσμενος καθ’ ημας. Και παντα κατα την επαγγελιαν εδιδαξεν (σελ. 166) αυτους το Πνευμα και δια τουτ’ εδιδαξεν, ιν’ ημας ουτοι διδαξωσιν, ως εδιδαχθησαν, ως και ανωτερω ειρηται. Ει γαρ τουτο λεγειν τολμησεις, ως ουκ εγνωσαν οι προ ημων θεολογοι ταληθες, ως και τουτο μηδεν ηττον βλασφημον αποπεμψομεθα. Τις γαρ ει ο τουτο γρυξαι τολμων; Ποια δ’ ισαριθμος συνοδος, μαλλον δε ποσαι και που μαρτυρηθεισαι παρα του Πνευματος, ο και ζωσιν εκεινοις και γεγονοσιν εξ ανθρωπων συνεμαρτυρησε, και αει συμμαρτυρει τε και συμμαρτυρησει δια των επι τοις σοφοις τουτων τελουμενων τε και τελεσθησομενων θαυματων; Αλλ’ εχω καγω, φησι, πολλους των πατερων συμμαρτυρουντας μοι τη προσθηκη. Τι ουν, ετερα μεν ουτοι κοινη συνειλεγμενοι παρεδιδουν εκκλησια, ετερα δε καθ’ εαυτους εδογματιζον; Ουμενουν. Αλλ’ η παραχαραττεις αυτος η παραλογιζη και παρεξηγη, μη μετα του Πνευματος ερμηνευων τα ειρημενα δια του Πνευματος. Ου μην, αλλ’ ει και τουτο θειημεν, οπερ ουκ εστιν, ου προσδεκτεα μαλλον τα κοινη παραδεδομενα των ιδιως ειρημενων εκαστω; Εκεινα μεν γαρ προς τω παντων ειναι και ανεπιχειρητα τοις κακουργουσι και τω παραχαραττειν δολουσι τον της αληθειας λογον, πασιν εγνωσμενα σοφοις τε και ιδιωταις και δια στοματος αει φερομενα. Τα δε μη επι τοσουτο καθωμιλημενα υποπτα εστι και μαλιστα προαγομενα παρα Λατινων, οι και τω φανερωτατω της πιστεως συμβολω δια προσθηκης υπεβουλευσαν. Οι γαρ τω εν τοις των ως αληθως χριστιανων απαντων στομασι κειμενω και της ημερας εκαστης πολλακις ανακηρυττομενω προσθηκην επινοησαντες τε και τολμησαντες, τι ουκ αν εδρασαν εν τοις αγνοουμενοις παρα των πλειονων; Τα γουν μη κοινα μηδε καθωμιλημενα υποπτα εστι, μη πονηρος ανθρωπος ενεσπειρεν (σελ. 168) αυτοις ζιζανια. Ταυτα αρα, καν μεν ομολογωσι τη κοινη ομολογια, προσδεκτεα˙ αν δε μη, ουχι. Ομως εν δευτερω λογω τα δοκουντα συμμαρτυρειν σου τη καινοτομια οψομεθα και απελεγξομεν, Θεου διδοντος, ουκ εκεινα, απαγε, αλλα σε τα καλως λελεγμενα εκλαμβανοντα κακως, και μη τοις σοφεσι τα ασαφη και τοις παρρησια ειρημενοις τα εν τω κρυπτω συμβιβαζοντα προς δυναμιν. Νυν δ’ανακεφαλαιωσωμεθα τον νυν λογον, καθ’ ουτω τα λειποντα προσθωμεν. Πρωτον μεν ουν εξεληλεκται κενη τυγχανουσα πανταπασιν η της προσθηκης τουτων αποφασις. Επειτα δεδεικται συνυπακουομενον το “μονου”, οταν λεγηται παρα του Πατρος εκπορευομενον το Πνευμα το αγιον˙ επει καν τω αυτω συμβολω παρα του Πατρος ακουοντες γεννηθεντα τον Υιον, εκτος αντιλογιας πασης δεχομεθα συνυπακουομενον το “μονου”. Τουτω συνειρομεν εξης˙ ως ει και ανεπιληπτως ειχε το λεγειν και εκ του Υιου το Πνευμα, τω συμβολω προστεθεισθαι παρα Λατινων ουκ εχρην. Επει καν ευ εχον εις το εξης αναφανη, προσθετεον ουκ αν ειη˙ και τοις προς ημων

γαρ, καιτοι συνεληλυθοσι και συνεξητακοσι πασι και αυτοις τοις της παλαιας Ρωμης προεστωσιν, ουδεν των αναφανεντων ευσεβως εχειν προσετεθη. Καντευθεν ανεφανη των δικαιων ον πρωτον απαιτειν αυτους την προσθηκην εξελειν και μη δια την περιωπην του περιοντος παπα τους μεμαρτυρημενω παρα Θεου τελει κατακλεισαντας τον βιον αποστεργειν, ειται συζητειν μετ’ αυτων ανεχεσθαι περι αυτης. Μετα τουτο προς τους ευγνωμονως των λογων ακροωμενους λεγομεν, ως και αμφοτερα εκ του Πατρος ακουοντες, εχομεν συνυπακουειν το “εκ μονου”, καν μη συνεκφωνηται. (Σελ. 170) Αλλα και εκ του Πατρος εκπορευτως το Πνευμα λεγοντες το εκπορευειν τη πατρικη υποστασει εφαρμοζομεν˙ η γαρ ουσια παντη τε και παντως μια των τριων, ουκ ενι δε τα της πατρικης υποστασεως εχειν τον Υιον˙ ωστε ουχι και εκ του Υιου το Πνευμα. Μετα τουτο εξηλεχθησαν οι λατινικως φρονουντες μηκετι εξ ενος δυνασθαι τα δυο προσωπα της θεοτητος φρονειν, ως εν δυσι προσωποις το αιτιον τιθεμενοι και ταυτα διαφορως, αλλ’ ουδε Θεον ενα λεγειν δια την τοιαυτην προς το εν αναφοραν˙ ουδε γαρ εις ανθρωπος παππος, πατηρ τε και υιος, κατα τον σοφον της Νυσσης προεδρον, επειδηπερ εις δυο προσωπα το αιτιον αναφερεται. Και προς τουτω παρεστησαμεν, ως, καθαπερ δυο τα αιτιατα, επειδηπερ το αιτιατον εν δυσιν φασιν αυτοι προσωποις. Προς δε τουτοις, επει κατα τους θεοσοφους θεολογους, ως ο Υιος εκ του Πατρος εστιν, ουτω και το Πνευμα, πλην του γεννητως τε και εκπορευτως, ει ο Υιος αμεσως και ουχι και εκ του Πνευματος, αλλ’ εκ μονου του Πατρος, και το Πνευμα εκ του Πατρος αμεσως, αλλ’ ουχι και εκ του Υιου. Προσαπεδειξαμεν ως, επει και νους λεγεται Χριστου το Πνευμα, καθαπερ και ημων εκαστου ο οικειος, κατα μεν την ενεργειαν αυτου εστι και εξ αυτου, κατα δε την υποστασιν αυτου μεν εστι φυσικως, αλλ’ ουκ εξ αυτου, αλλ’ εκ μονου του Πατρος. Προς τουτω μη χαριτι, φυσει δε ειναι εκ Πατρος το Πνευμα, εκ μονου του Πατρος εχειν την υπαρξιν εδειχθη. Και απο του παντα εχειν εκατερον τα του Πατρος, ανευ της αγεννησιας και της γεννησεως και της εκπορευσεως κατα τους θεολογους. Καντευθεν αναπεφηνασιν οι μεν Λατινοι προστιθεντες και κατα διανοιαν εν τω της πιστεως συμβολω˙ ημεις δε (σελ. 172) αναπεφηναμεν μηδε κατα τον εξω λογον τη κατα το θειον συμβολον ευσεβει διανοια προστιθεντες. Κατηγορησαμεν των Λατινων ως εκεινα δογματιζοντων, εξ ων δυο αναφερονται του ενος Πνευματος αρχαι. Οι δε μηδεν κωλυειν προς το μιαν ειναι ταυτας εφησαν, επειδηπερ η μια εστιν εκ της ετερας˙ και απεδειχθησαν και κατα τουτο βλασφημουντες. Ειτ’ αυθις ημεις αναλαβοντες τον περι της αρχης λογον, εδειξαμεν κατ’ ουδεν τροπον δυο ειναι του ενος Πνευματος αρχας. Παρεστησαμεν εκ του τα κοινα Πατρι τε και Υιω, και τω Πνευματι κοινα ειναι μαρτυρεισθαι, οτι ουχι και του Υιου το εκπορευειν˙ ην γαρ αν τουτο και του Πνευματος˙ εν ω προσεξηλεγξαμεν αυτους, αδιαφορα τοις φυσικοις τα υποστατικα ποιουντας. Ει δε τουτο, και ταις προσκυνηταις υποστασεσι την θειαν φυσιν. Εκ του ασεβες ειναι την δημιουργικως δια του Υιου το ειναι σχουσαν κτισιν εκ του Υιου μη λεγειν, αλλα την δημιουργικην ιδιοτητα μονω διδοναι τω Πατρι, κατ’ αναγκην ακολουθως συνηγαγομεν, ως, ει και εκπορευτως το Πνευμα δι’ Υιου το ειναι ειχε, δυσσεβους ην αν λεγειν, οτι Πνευμα εκ του Υιου ου λεγομεν

και ως η εκπορευτικη ιδιοτης μονον του Πατρος εστιν. Επει δ’ οι τουθ’ ουτω λεγοντες ουκ ευσεβεις μονον, αλλα και θεοφοροι, δυσσεβεις ουκουν οι λεγοντες και εξ Υιου το Πνευμα. Και ως, ει δι’ Υιου το Πνευμα, ομου τε και χωρις εκατερος Πατηρ αν λεγοιτο και προβολευς, ως και επι της κτισεως, ποιητης τε και Πατηρ. Εκ του παντα εχειν θεολογεισθαι τον Υιον τα του Πατρος ανευ της αιτιας, ητις ουκ αν η των κτισματων ειη, (σελ. 174) τοιγαρουν η του Υιου και του Πνευματος εστιν, απεδειξαμεν αυθις ουχι και εκ του Υιου το Πνευμα εκπορευεσθαι. Και μαρτυρας παρηγαγομεν απαγορευοντας την λατινικην προσθηκην. Εδειξαμεν αυθις εκ του μη τον Υιον και εκ του Πνευματος υπαρχειν, οτι και το Πνευμα ουχι και εκ του Υιου το ειναι εχει. Ειτα, εκ των απηριθμημενων και τεθεωρημενων τοις αγιοις ονοματων του Υιου, παρεστησαμεν ως ουχι και εκ του Υιου το Πνευμα το αγιον εστι. Παλιν εκ του μη εκπορευτον απλως, αλλα το εκ του Πατρος εκπορευτον ιδιον ειναι του θειου Πνευματος, τους θεολογους μαρτυρειν παρεστησαμεν εκ μονου του Πατρος το Πνευμα το αγιον. Και απο του ενωσιν Υιου και Πνευματος ειναι τον Πατερα˙ η γαρ των αλλων εκατερου μεσοτης εν τοις ονομασι κειται. Και απο του μη εκ της αρχης το Πνευμα λεγεσθαι, αλλα μετα της αρχης, αρχης ειναι θεολογουμενου του Υιου. Και ως ο δι’ Υιου καθ’ υπαρξιν το Πνευμα λεγων και εις την ‘εκ’ την ‘δια’ μεταλαμβανων αμαρτανει. Ως γαρ συμπαρομαρτουν τω λογω δι’ αυτου το Πνευμα λεγεται και ουκ εξ εκεινου, αλλα συν εκεινω, γεννηθεντι εκ του Πατρος, και το Πνευμα εκπορευεται. Αυθις εκ του θεολογεισθαι των τριων προσωπων εκαστον, των καθ’ υποστασιν ετερων δυο μεσον. Και προς αλληλα εχειν ως εκαστον προς εαυτο. Και τω δευτερον απο του Πατρος και το Πνευμα λεγεσθαι, καθα και ο Υιος, αμεσως εκατερον υπαρχον εκ Πατρος εδειχθη μη εοικυιας της θεολογικης μεσοτητος τοις κειμενοις εφεξης τρισι σημειοις, αλλα τοις επι των του τριγωνου γωνιων. (σελ. 176) Μετα τουτο διττης φανερως δειχθεισης της του Πνευματος προοδου, προσεδειχθη και των προοδων εκατεραν καταλληλον την παυλαν εχειν. Καντευθεν παλιν, ως ουχι και εκ του Υιου το ειναι εχει το Πνευμα το αγιον. Παλιν εκ του λεγειν και τον Υιον αρχην του θειου Πνευματος αναπεφηνασιν οι λατινικως φρονουντες τοις κτιστοις συνταττοντες το θειον Πνευμα. Αυθις εκ του μη εχειν κοινωνιαν κατα το θεογονον τον Πατερα και τον Υιον παρισταται μη ειναι και εκ του Υιου το Πνευμα. Προς δε τουτοις, εκ του τα κοινα της ανωτατω Τριαδος επισης ειναι των θειων υποστασεων εκαστη, ανεφανησαν οι λατινικως φρονουντες μητε τον Υιον μητε το Πνευμα λεγοντες εκ του Πατρος, μηδ’ υποστατικας εχειν τον Θεον διαφορας. Ειτα περι της εν Θεω ταξεως ποιησαμενοι τον λογον προσαπεδειξαμεν μη γνωστον ειναι τοις αγιοις, οπως εχει προς αλληλα σχεσεως τε και ταξεως ο Υιος τε και το Πνευμα το αγιον˙ και συμφωνειν καν τουτω παρεστησαμεν τους μεγαλους, Βασιλειον και Γρηγοριον και Ιωαννην τον χρυθουν θεολογον, προς δε και την ευσεβη και ανωμολογημενην επι του Θεου ταξιν παρεστησαμεν τε

και διευκρινησαμεν. Καντευθεν απηλεγχθησαν οι λατινικως φρονουντες την μεν ευσεβη ταξιν αγνοουντες, α δε οι θεολογοι μη ειδεναι ομολογουσιν ως υπερ ημας, αυτοι ταυτα γινωσκειν ακριβως αυχουντες και ουτω καινοφωνουντες, και βλασφημουντες περι την εκπορευσιν του παναγιου Πνευματος. Ημεις δε και λογον εκδεδωκαμεν πολυειδως δεικνυοντες τινος ενεκεν ως επι πλειστον ο μεν Υιος μετα τον Πατερα, το δε Πνευμα μετα τον Υιον ημιν υμνειται και τοις μυουμενοις παραδιδοται. Και ως επομενοι καλως οι θεολογοι τω λογω της μυησεως, επι παντων των κοινως ενθεωρουμενων τοις τρισιν , ουτω φασιν εχειν προς τον Υιον το Πνευμα, ως προς τον Πατερα ο Υιος. (σελ. 178) Και οτι τουτο μη συνετως ακουσαντες Ευνομιος τε προτερον και οι λατινικως πεφρονηκοτες υστερον, τριτον απο του Πατρος εδογματισαν τον Πνευμα το αγιον˙ καντευθεν ο μεν Ευνομιος τριτον και τη φυσει, Λατινοι δε και εκ του Υιου το ειναι εχειν προσεδογματισαν. Ετι δεικνυμεν, ως ουκ αμφω μονον ο Υιος τε και το Πνευμα, αλλα και εκατερον αυτων χωρις, αμεσως αναφερεται προς τον Πατερα˙ και ως, ει μη τουθ’ ουτως εχει, ουδε Θεος εις εσται. Προς δε τουτοις εκ του τον Θεον και Πατερα ως Θεον αλλ’ ουχ ως Πατερα κτιζειν, γενναν δε και εκπορευειν ως Πατερα, δεικνυμεν, ως ει κατα Λατινους εκ του Πατρος και εκ του Υιου ως εξ ενος το Πνευμα, ουχ ως εξ ενος εσται Πατρος, του Πατρος και του Υιου. Και ουτω το λατινικον φρονημα τελεως εξελεγχεται και ως εξ αμφοτερων αυτων δυσσεβως καθ’ υπαρξιν το Πνευμα λεγον και ως εξ ενος Θεου των αμφοτερων. Ετι μετα τουτο περι αρχης φαμεν, και ως οι λατινικως φρονουντες σοφιστικως αποκρινονται προς τους ερωτωντας αυτους, ει δυο λεγουσιν αρχας της θεοτητος του Πνευματος. Εντευθεν παλιν εκ του Πατερα φωτων θεολογεισθαι παρα του αποστολου τον Πατερα, και τον Υιον καντευθεν Πατερα λεγοντες οι λατινικως φρονουντες αποδεικνυται˙ και αθετουντες σαφως την μοναρχιαν και το καθ’ υποστασιν ενιαιον του Πατρος. Αναφαινομεν το αιδεσιμον εχειν και απο της αρχαιοτητος το καθ’ ημας δογμα, και ως ανελλιπες μηδαμως προσθηκης δεισθαι. Επειτα και τουτ’ ειποντες, οτι τα κοινως ειρημενα παρα των πατερων στερκτεα μαλλον των ιδιως τισι τουτων ειρημενων εκαστω, και οτι τα μη καθωμιλημενα υποπτα εστι, και μαλιστα παρα Λατινων προαγομενα των και τοις φανεροις παρεγχειρουντων, υπεσχεθημεν, συν Θεω δ’ ο λογος εν (σελ. 180) δευτερω λογω τα διαφωνειν δοκουντα συμφωνουντα παραστησειν. Ταυτα μεν ουν ανωτερω δια πλειονων αποδεδεικται˙ και ως ημεις και η καθ’ ημας ομολογια πανταχοθεν εχει το ασφαλες και στεφανος ημιν εστι καυχησεως και ακαταισχυντος ελπις. Ει γαρ μη ουτω και ημεις κατα ταυτην ελλιπεις, πολλω μαλλον οι εκ παλαιου και μυηθεντες ανωθεν και το καθ’ ημας γενος θεοκινητως μυησαντες αποστολοι, προφηται, σεπται συνοδοι πατερων πολλαι τε και πολυαριθμοι. Ει δε και γινωσκοντες ετερως, ως νυν ισχυριζονται το των Λατινων γενος, ου πεφανερωκασιν ημιν, και ταυτα του Κυριου προς αυτους ειποντος, «α ηκουσατε εν τη σκοτια, κηρυξατε εν τω φωτι», πως ουκ αν των υπευθυνων ειεν; Αλλ’ ο Θεος αυτους δι’εργων κανταυθα μεγιστων εδικαιωσεν. Ου γαρ εφρονουν κατα τους Λατινους, απαγε, ως και τουτο δεδεικται, αλλα και εγνωκασι και παραδεδωκασιν ημιν μιαν και μονην αρχην της

θεοτητος, ενα Πατερα αγεννητον, ενα Υιον εξ αυτου γεννητως προερχομενον, εν Πνευμα αγιον συναΐδιον, εκ του Πατρος και αυτο εκπορευομενον προ αιωνων και εις αιωνας˙ και ετι και συνδοξαζομενον τω Πατρι και τω Υιω νυν και αει και εις τους αιωνας των αιωνων. Αμην.

ΠΕΡΙ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΣ (σελ. 182) Ων μεν ουν εδει και αυτω τω των ευσεβουντων καταλογω προς διασαφησιν τε και βεβαιωσιν του ορθου φρονηματος και δι’ ων εν βραχει το δυσσεβες απαν των ενισταμενων αναφαινεται Λατινων, προτερον εις δυναμιν διεξελθοντες, α δε αυτοι προτεινουσι καθ’ ημων τε και της ευσεβειας, και δι’ ων ισχυριζονται μηδεν καινοτομειν, αλλα τοις αυτου Χριστου θειοις λογοις συνωδα φρονειν και λεγειν και τοις κατα Χριστον θεολογησασι κατ’ ουδεν απαδοντα, ταυτα δε μηπω πανθ’ εξης εις τουμφανες παραγαγοντες μηδε απελεγξαντες, νυν ιδωμεν καθ’ εκαστον αττα λεγουσι και τισι λογσιμοις η και γραφικοις ρημασι τε και νοημασι χρησαμενοι, μαλλον δε παραχρησαμενοι, της θεολεκτου τε και πατροπαραδοτου διαπεπτωκασιν ομολογιας. Και το δεινοτατον απαντων, ουδ’ επαναλυσαι και ασφαλως επιλαβεσθαι ου διαπεπτωκασιν εθελουσιν, αλλα τοις προς επανορθωσιν διδουσι χειρα, αληθειας λογου δυναμιν προς αληθειαν αναγωγον, οια τινες ως αληθως αναγωγοι, δυσχεραινουσι τε ες τα μαλιστα και αντιλεγουσι. Το μεν ουν διαπεσειν κοινον εγενετο ταις εκκλησιαις απασαις, αλλοτε αλλη δια του μακρου χρονου λυμηναμενου χειρονος. Το δε διαπεσουσαν μηκετ’ επανελθειν μονης της των Λατιων εγενετο, καιτοι μεγιστης τε και κορυφαιας ουσης και των πατριαρχικων θρονων εξοχου περιωπης˙ και ταυτον ταυτη συμβεβηκε, μεγιστη των εκκλησιων ουση, (σελ. 184) τω μεγιστω των ζωων ελεφαντι. Ον φασι «μηδ’ υπνον καιρον επ’ εδαφους ανακλινεσθαι προς ανεσιν, τοις δε πλαγιοις αρθροις μικρον εποκλαζοντα διαναπαυεσθαι˙ αν δε που τι παθων καταπεση, μηκετ’ ανιστασθαι δυνασθαι. Αλλα τοις μεν ελεφασι το βαρος του σωματος αιτιον και η πολυσαρκια δυσχρηστος τε ουσα και κατω πιεζουσα, καθαπερ τις επικειμενη μολυβδος πολυταλαντος, τοις δε Λατινοις ο τυφος οιμαι το μονον, μικρου δεω λεγειν, παθος ανιατον, ο και τω μονω πονηρω κριμα κατα τον αποστολον ιδιαιτατον˙ δι’ ο κακεινος εις αιωνας ανιατος. Αν δε το των Λατινων τουτο φυλον τουτον αποθωνται – δυνανται γαρ, και γαρ ανθρωποι – ταχ’ αν ημεις οι του ορθου παντες συναχθεντες εις εν και οιον τισι προνομαιαις, ο και τοις καταπεσουσιν ελεφασι παρα των μη κειμενων η φυσις εξευρε βοηθημα, τοις θεοπνευστοις λογιοις χρησαμενοι διαναστησομεν τε και στησομεν ορθιους, απαρεγκλιτως εχομενους του κανονος της ευσεβειας. Εθελοντας δε κειμενους ονησει το παραπαν ουδεν, καν παρ’ αυτων των ουρανιων νοων σκευαζηται τε και προσαγηται το της ψευδοδοξιας ιαμα˙ τουτων γαρ λογος προφητικοις ρημασιν εκπεφασμενος, ως «ιατρευσαμεν την Βαβυλωνα και ουκ ιαθη». Μικρου τοινυν ματην τουτοις διδωσιν ο χειρα διδους, τουτο μονον ευ αγαν εαυτω νειμας και αποδους τω Θεω την της οικειας καλοκαγαθιας επιδειξιν, εκεινους δε μονον εθελοκακουντας αποδειξας και ισως στησας του μη προσω των απτοπηματων χωρειν. Και νυν γαρ, ει μη σαφως ετεροφωνειν εθελουσι, τι

κρειττον αν σχοιεν φαρμακον προς (186) επανορθωσιν, η οτι περ εκ μονου του Πατρος, αλλ’ουχι και εκ του Υιου την υποστασιν εχει το Πνευμα το αγιον; Ο προαποδεδεικται δια πολλων και δια της υποφωνησεως του ”μονου”, αριδηλοτερας γεγονυιας της ορθοδοξου διανοιας περι της του αγιου Πνευματος ασφαλους θεολογιας και της κατ’ αυτους προσθηκης υπεναντιας φανερως εληλεγμενης του ορθοτομουντος κηρυγματος της αληθειας. Αλλα και χωρις τουτων ουδε τινα ποθεν αναγκην επαγομενην ορωμεν μετακινειν τας πενυματικινητους περι θεοσεβειας ψηφους των απ’ αιωνος ιερων συνοδων και μετασκευαζειν το πατροπαραδοτον της ευσεβειας συμβολον, ως προστιθεναι και ισχυριζεσθαι την υπαρξιν εχειν και εκ του Υιου το Πνευμα το αγιον. Τι γαρ, ει της θεοπνευστου Γραφης εστιν α δοκουσι διαφωνειν προς τα κοινη τοις θεολογοις εκπεφασμενα, καντευθεν ανωμολογημενα πασιν ημιν, ουκ εκεινα μαλλον συμβιβασομεν τη πανταχοθεν εχουση το αναμβισβητητον αληθεια προς δυναμιν, αλλ’ ημεις εκπεσουμεθα δι’ εκεινα της αληθειας; Ουδ’ ει τι και την ημετεραν υπερβαινειν διανοιαν ομολογησομεν και αλλοις δη τισι της κατ’ αυτα συνεσεως παραχωρησωμεν, οστις αν αξιωθειη – καν των εσχατων η - των βαθεων και αποκεκρυμμενων μυστηριων του Πνευματος, ημας δ’ αυτους αναξιους κριναντες τουτων, υπο την κραταιαν χειρα του Θεου ταπεινωσομεν, αλλ’ ω του παθους, και Θεον αυτον αγνοησομεν δια το μηδεν εθελειν ομολογειν αγνοειν, ωσπερ οι και την του Υιου θεοτητα αγνοησαντες δια τα δυσληπτως περι αυτου γεγραμμενα; Ουμενουν. Ουδε γαρ εκεινοις αι γραφικαι μαρτυριαι, μη καλως εκληφθεισαι, δυνηθειεν αν συναρασθαι παραιτουμενοις ου κατα καιρον η της ασεβειας αυτους και της δι’αυτην αιωνιζουσης καταδικης εξελεσθαι˙ αλλα κρισιν τισουσιν αιωνιον, οτι τας σαφεις αθετησαντες φωνας και τας ασαφεις φυσιωσει γνωσεως ανερευνησαντες, (σελ. 188) μαλλον δε μη ερευνησαντες μηδε τοις ως αληθως ερευνησασι πεισθεντες, εξ αυτης ενδικως της πεφυσιωμενης γνωσεως την οντως αφροσυνην εκαρπωσαντο. Καιτοι πλεισται εισιν αυται αι φωναι, αι τοις μη διορατικωτατοις το προς τον Πατερα συναναρχον τε και ομοτιμον αφαιρουνται του Υιου και αυτο δε το δεσποτικον αξιωμα και την βασιλειαν την αληκτον˙ «υποταγησεται γαρ», φησι, «και ο Υιος», και «χρη αυτον βασιλευειν αχρι τινος», και «μειζων ο Πατηρ», και «η σοφια εκτισται», και «αγνοει τι των εκτισμενων υπ’ αυτου», και «αφ’ εαυτου ουδεν δυναται ποιειν», και «καταβεβηκεν ουχ ινα το οικειον θελημα ποιη», και «ην διανυκτερευων εν τη προσευχη του Θεου», και «εμαθε», και «προεκοψε», και «υψωθη», και «εδοξασθη», και «τετελειωται», και οσα της του ημετερου φυραματος ταπεινοτητος, και οσα της ευγνωμοσυνης, ιν’ ουτως ειπω, του γεννηματος προς τον γεννητορα, και οσα του μη αντιθεος ειναι δειγματα, και οσα προς ημας δι’εργων αρετης υποδειγματα. Τι ουν, δια ταυτα το ετερωθεν προσμαρτυρουμενον τω Υιω θειον οιον αδιεξιτητον υψος αθετητεον, οτι «εν αρχη ην», «και προς τον Θεον ην, και Θεος ην», και «προ παντων βουνων γενναται», και «προ του ηλιου διαμενει το ονομα αυτου», και «ουτος ο Θεος και ου λογισθησεται ετερος προς αυτον», αυτος γαρ εστιν ο «μετα ταυτα τοις ανθρωποις συναναστραφεις», οτι τε αυτος και ο Πατηρ εν εισι, και αυτος εν τω Πατρι και ο Πατηρ εν αυτω, και «ο εωρακως αυτον εωρακε τον Πατερα», και «μετ’ αυτου η αρχη εν ημερα της δυναμεως αυτου», «και κατακυριευσει μετα (σελ. 190) το ανταναιρεθηναι την σεληνην», και «παν αυτω γονυ καμψει επουρανιων και επιγειων και καταχθονιων», και «η βασιλεια αυτου, βασιλεια αιωνιος», και «βασιλει ετερω ουχ υπολειφθησεται».

Ταυτα τοινυν και τ’ αλλα οσα τουτοις παραπλησια, τα τοσουτο θαυμαστα, τα επι τοσουτον υψηλα, τα ουτως ανυπερβλητα, δια τα ταπεινουντα των ρηματων συγκαθελκυσομεν αυτοις; Αλλ’ ου ζητησομεν τε και στερξομεν το εγκεκρυμμενον τοις δοκουσι χαμερπεσιν υψηλον και του ευσεβους νοηματος γενομενοι διαλυσομεν το προσισταμενον; Αλλα τω φαινομενω προσπταισομεν τε και πεσουμεθα και εναπομενουμεν τω γραμματι; Ουμενουν˙ αποκτενει γαρ το γραμμα κατασπων αφ’ υψους τους μη ανω προς το Πνευμα βλεποντας. Ταυτ’ αρα και ημεις, οσοι καθαρως του Πνευματος, οσοι καθαπερ αυτο εαυτο διεσαφησε θεολογουμεν, οσοι μηδεν αναξιον αυτου και φρονουμεν και κηρυττομεν, μηδ’ εξ ων λεγομεν εκβαινον˙ ημεις τοινυν, καν τι μη ομοφωνον δοκη τη περι του αγιου μονου και προσκυνητου Πνευματος θεολογια και αυτο του αγιου Πνευματος διδοντος, νοησομεν πνευματικως και διευκρινησομεν και διαρριψομεν τους λιθους του προσκομματος και πασι τροποις αποδειξομεν τοις προτεροις των Πατερων ομολογουντας τους υστερους, κοινη τε και ιδια εαυτοις, και ημας αυτους αυτοις και κοινη παντας τω κοινω τη φυσει δεσποτη και κατα χαριν ημετερω Πατρι. Επει δε οσα σχεδον αγνοουσι των Γραφων υπ’ αποριας η κακοβουλιας προς την οικειαν κακοδοξιαν οι Λατινοι περιτρεπουσι στρεβλουντες, πλειονα δε εισιν αυτοις τα αγνοουμενα των δοκουντων αυτοις αναντιρρητων και δι’ ων ως προφανων τον περι αυτους εξαπατωσιν οχλον, τουτων ημεις αρτιως μνησθεντας και ταυτα κακως παρ’ αυτων εξειλλημενα Θεου συναιρομενου απελεγξαντες, (σελ. 192) και οιον τινας θεμελιους υποσπασαντες, σαθρον αυτων αποδειξομεν το ολον της δυσεβειας οικοδομημα. Φερε δη προθωμεν, προτερον το και προτερον αυτοις δοκουν πανταπασιν αμαχον, ως υπο του λογου της αληθειας ειρημενον˙ «ενεφυσησεν αυτοις και ειπε, λαβετε Πνευμα αγιον». Ορας, φησι, πως σαφως και εκ του Υιου το Πνευμα το αγιον; Αρ’ ουν οτι εμφυσησας ειπε «λαβετε Πνευμα αγιον», το αγιον Πνευμα το εμφυσημα ην, ως ταυτον ειναι τω δια σαρκος εμφυσηματι το εκπορευμα η τω δεδοσθαι δι’ εμφυσηματος τεκμηριουνται και της του Χριστου θεοτητος εμφυσημα ειναι το Πνευμα το αγιον, καντευθεν παρα του Υιου εκπορευεσθαι συμπεραινουσιν; Αλλ’ οποτερον τουτων λεγουσιν, επιστομιζεσθωσαν αυτοθεν πρωτον δια βραχεων˙ ου γαρ εμφυσησας ειπεν ο Κυριος, “λαβετε το Πνευμα”, αλλα χωρις του αρθρου, “λαβετε Πνευμα αγιον”, δηλαδη βραχυ τι του Πνευματος. Σαφες ουν ως μερικην του Πνευματος ενεργειαν δια του εμφυσηματρος εδωκεν, ουκ αυτου την φυσιν η την υποστασιν˙ αμερης γαρ πανταπασιν η του θειου Πνευματος φυσις τε και υποστασις. Δια τι δε εμφυσησας εδωκεν, οπερ εδωκεν; Ινα δειξη μιαν ουσαν εαυτου και του θειου Πνευματος την ενεργειαν˙ καντευθεν αλληλων, εαυτου κακεινου, παραστηση το συναφες και συμφυες και ομοτιμον, καθαπερ και ο Χρυσοστομος φησι θεολογος γραφων, «τινες μεν φασιν οτι ου το Πνευμα εδωκεν, αλλ’ επιτηδειους αυτους προς υποδοχην δι’ εμφυσηματος κατεσκευασεν. Ουκ αν δε τις αμαρτοι και τοτε ειληφεναι αυτους λεγων εξουσιαν τινα πνευματικην και χαριν, ωστε αφιεναι αμαρτηματα. Διο επηγαγεν, ‘ων αν αφητε αφεωνται, δεικνυς ποιον ειδος ενεργειας διδωσι˙ και γαρ αφατος η του Πνευματος χαρις και πολυειδης η δωρεα. Τουτο δε γινεται, ινα μαθης οτι μια η δωρεα και η εξουσια Πατρος και Υιου και αγιου Πνευματος». (σελ. 194) Ως αν δε και διεξοδικωτερον προς αυτους απαντησωμεν, ει το εμφυσημα του Κυριου το Πνευμα το αγιον ην, και η αναπνοη λοιπον η εχρητο,

δι’ ης και το εμφυσημα γεγονε, το Πνευμα το αγιον ην. Ουκουν ου καθ’ ημας εγενετο ανθρωπος, αλλ’ η φαντασια, κατα την φαντασιαν των Ακεφαλων, η και πριν ανθρωποις συναναστραφηναι την σαρκωδη φυσιν εξ αρχης ειχεν ουτω πως συνισταμενην, κατα την Απολιναριου ανοιαν˙ και μη αυτος ο Κυριος και τουτ’ ειπε παντως˙ «τα ρηματα, α εγω λαλω, Πνευμα εισι και ζωη εισι». Ει δε Πνευμα εισι, και Πνευμα αγιον εισι˙ πως γαρ ου; Ουκουν, κατα την Ιταλων περι του εμφυσηματος ερμηνειαν, και το Πνευμα Λογος και Θεου Λογος. Ου τι αν ακουσθειη καινοτερον; Μαλλον δε λογοι, και Θεου λογοι˙ τα γαρ ρηματα, πληθος. Επιστησαι δε κανταυθα δεον, ως ουδε νυν ειπεν, οτι «τα ρηματα α εγω λαλω το Πνευμα εισιν», αλλα χωρις του αρθρου, δηλων μη του Πνευματος την υποστασιν ειναι ταυτα, της δε του θειου Πνευματος ενεργειας ειναι πεπληρωμενα και την ζωοποιον του Πνευματος δι’ αυτων χορηγεισθαι ενεργειαν. Και ηνικα τοινυν εμφυσησας ειπε, “λαβετε Πνευμα αγιον”, τουτ’ αντικρυς εφη, οτι το εμφυσημα τουτο της του λυειν και δεσμειν εξουσιας του θειου Πνευματος πεπληρωμενον εστι. Προς ο δε νυν ο Λογος και παρ’ ημων τα του Κυριου ρηματα εξαγγελλεται˙ «εν γαρ τοις χειλεσι μου», φησιν, «εξηγγειλα παντα τα κριματα του στοματος σου». Αρ’ ουν και εξ ημων εκπορευεται το Πνευμα το αγιον; Αλλα και εξερευνωνται και μελετωνται και τηρουνται και πραττονται και κατανοουνται, εις οσα καταγει το Πνευμα ο τα του Πνευματος ερμηνευων ου δια του Πνευματος, οση δε και η διαφορα των του Κυριου λογων˙ εντολαι, νομοι, μαρτυρια, δικαιωματα, κριματα. «Και εγενετο ρημα Κυριου επι Ιωαννην τον Ζαχαριου», κατα τον θειον ευγγελιστην Λουκαν, (σελ. 196) και «καθως ελαλησε Κυριος δια των αγιων αυτου προφητων ποιησαι ελεος», ο Ζαχαριας φησι, και «επι Ιωναν τον του Αμαθη Λογος Κυριου εγενετο», και «ο Λογος ο γενομενος προς Ησαΐαν» και αλλοτ’ επι αλλον, και «ειπε Κυριος προς Μωϋσην» και τον δεινα η τον δεινα και εφ’ οσους αρτιως ουδε αριθμησαι ραδιον. Τι ουν, ταυτα παντα το Πνευμα το αγιον ην και ουκ ελαλησεν αυτο δια των προφητων κατα το γεγραμμενον, αλλ’ αυτο ελαληθη δι’ αυτων η ελαληθη προς αυτους; Απαγε της βλασφημιας. Ει δε μη ταυτα τα εκ του ασωματου Θεου ασωματως λεγομενα το Πνευμα το αγιον ην, πολλω μαλλον ουδε τα του Χριστου ρηματα σωματικως προφερομενα. Ει δε μη ταυτα, ουδε η αναπνοη εν η τυπουται αυτα και προαγεται. Ει δε μη αυτη, ουδε το εμφυσημα το γεγονος δι’ αυτης. Προς δε τουτω, ουδε το παρ’ αυτου αινιττομενον. Ει γουν και πανταπασιν αδυνατον, ομως εστω μη της σαρκος ειναι, αλλα της θεοτητος του Υιου το εμφυσημα˙ μαλλον δε, ιν’αυτο θωμεν το παρα των Λατινων λεγομενον, εστω παρα του αισθητου το νοητον εκεινο παρα του Σωτηρος σημαινεσθαι. Αλλ’ ενεφυσησεν ουτος και την αρχην εις το προσωπον του πρωτου πλασματος. Τι δε ενεφυσησε; Πνοην ζωης. Τι εστι πνοην ζωης; Ψυχην ζωσαν. Διδασκετω σε Παυλος˙ «εγενετο ο πρωτος ανθρωπος εις ψυχην ζωσαν». Τι δε εστι ζωσαν; Αειζωον, αθανατον, ταυτον δ’ ειπειν λογικην - η γαρ αθανατος λογικη – και ου τουτο μονον, αλλα και κεχαριτωμενην θειως. Τοιαυτη γαρ οντως ζωσα ψυχη. Τουτο δε τω κατ’ εικονα ταυτον, ει δε βουλει και καθ’ ομοιωσιν. Ω της ζημιας, εκ τινος εις τι μετεβαλομεν. Εωρων οι των αγγελων οφθαλμοι τοτε την αισθησει και σαρκι συνημμενην του ανθρωπου ψυχην και Θεον αλλον εωρων, μη γεγενημενον μονον επι γης δι’ αγαθοτητα (σελ. 198) θειαν, νουν τε και σαρκα τον αυτον, αλλα δι’ υπερβολην ταυτης και κατα Θεου χαριν μεμορφωμενον, ως ειναι τον

αυτον σαρκα και νουν και Πνευμα και το κατ’ εικονα και ομοιωσιν θειαν την ψυχην εχειν εντελως ως ενιαιαν ουσαν εν νω και λογω και πνευματι. Αλλ’ ειδε και ο βασκανος οφθαλμος, ουκ ηνεγκεν ο αρχεκακος οφις˙ τοσουτον εκαρτερησεν, οιμαι, οσον δραστικωτερον τον ιον υπο την γλωσσαν κερασαι και οιον συσκευασαι και μιξαι δολω, γλυκερω λογω, το δι’ ακοης δηλητηριον˙ επηλθεν, εθελξεν, ετρωσεν - ω και της εμης ευκολιας και της εκεινου κακιας – εισεχεε τη ψυχη τον ιον, εθανατωσε το ζων εκειθεν, το σωμα λεγω, την δ’ αφ’ εαυτης ζωσαν ψυχην ημαυρωσεν˙ αφηρημεθα το θειον καλλος, εστερημεθα της θειας μορφης, το φως απεβαλομεν, την προς αυτο το ανωτατω φως ομοιοτητα διεφθειραμεν˙ περιβαλομεθα το ζοφον ως ιματιον, φευ, και ως διπλοΐδα το σκοτος ενεδεδυμεθα. Αλλ’ ηλεησε δωρεαν, ινα μη μηκυνω λεγων, ου φυσις η αγαθοτης και ο δι’ αυτην ελεος˙ και δι’ εμε τον πεσοντα κατηλθε και γεγονε, καθα φησιν ο αποστολος, «εις Πνευμα ζωοποιουν», ως αν ζωοποιησας ανακαινιση την αμαυρωθεισαν εικονα. Τουτον τοινυν ηδη τελων και δεικνυς ως ουτος εκεινος ο και την αρχην δημιουργησας δι’ εμφυσηματος τοις μαθηταις εμφυσα και δι’ οικειου λογου φανεροι το δωρημα˙ ουκ αυθις λεγων ψυχην εντιθημι, αλλα Πνευμα, και Πνευμα θειον αυθις τη μεταδοσει των χαρισματων την ψυχην απεργαζομαι. Ειπε, Παυλε, πως, τον λογον διαδεξαμενος˙ στομα γαρ οντα σε γινωσκω Χριστου. Αυτην, φησι, συναπτων, ως εκεινος αν ειπε, τω εμω πνευματι και οιον πνεειν μετ’ εμου τους εμους και κατα χαριν εχειν δια της προς εμε συναφειας την τω θειω Πνευματι φυσικως προσουσαν του λυειν και δεσμειν εξουσιαν. «Ημεις γαρ», φησι, (σελ. 200) «νουν Χριστου εχομεν», και «ο κολλωμενος τω Κυριω εν Πνευμα εστιν». Αλλ’ ορας πως το εμφυσημα τουτο αινιττεται μεν παρον το Πνευμα και τελεσιουργουν την επι το κρειττον της ανθρωπινης ψυχης ανακαινισιν, ην εκ Πατρος δια του Υιου εν αγιω Πνευματι τελεισθαι πιστευομεν, διδωσι δε πνευμα και Πνευμα αγιον, αλλα κατα την δωρεαν και την δυναμιν και την χαριν και την ενεργειαν, ητις το τας αμαρτιας των ανθρωπων δεσμειν και λυειν εστιν, ουκ αυτην την υποστασιν του παναγιου Πνευματος; Παρ’ ουδενος γαρ αυτη λαμβανεσθαι δυναται. Τα δε χαρισματα του Πνευματος, αι φυσικαι δυναμεις και ενεργειαι, μηδαμως αυτου χωριζομεναι, λαμβανονται μεν παρα των αξιων ενεργεισθαι παρα του Πνευματος, οι δια το ηνωσθαι τουτω και τη τουτου ενεργεια χρισθηναι (μονος γαρ ο μονος Χριστος ολω εχρισθη τω χριοντι, κατα τον ειποντα, Χριστος δια την θεοτητα, ουκ ενεργεια κατα τους αλλους χριστους αγιαζουσαν, παρουσια δε ολου του χριοντος)˙ τω γουν ηνωσθαι δια της εκειθεν θειας ενεργειας και χρηματισαι του Πνευματος οργανα, και δι’ εαυτων αυτο φανερουν λαβειν λεγονται και προς αυτους διδοσθαι δια του Υιου, ει δε βουλει και παρα του Υιου, το Πνευμα το αγιον. Και τουτ’ εδειξεν ο Κυριος εμφυσησας και ειπων τοις μαθηταις, «λαβετε Πνευμα αγιον», ως και Δαμασκηνος ο θειος ημας εδιδαξεν˙ ειπων γαρ, «οτι εκ του Υιου το Πνευμα ου λεγομεν, Πνευμα δε Υιου ονομαζομεν και δι’ Υιου πεφανερωσθαι και μεταδιδοσθαι ημιν ομολογουμεν», ευθυς επηνεγκεν˙ «ενεφυσησε γαρ και ειπε τοις μαθηταις, λαβετε Πνευμα αγιον». Αρ’ ου καταδηλον, ως ο δαμασκηνος Πατηρ απο του εμφυσηματος τουτου μη ειναι και εκ του Υιου, αλλα φανερουσθαι μονον και μεταδιδοσθαι δι’ αυτου το Πνευμα το αγιον ενοησε και απεδειξε; (202) Λατινοι δε φρενοβλαβως αντιθετικως εκεινω νοουσι και δογματιζουσιν˙ ου γαρ συνορωσιν ως τα χαρισματα ταυτα και αι ενεργειαι, καθ’ ας δια του Υιου χορηγειται το Πνευμα το αγιον, ου παρα του Υιου μονον,

αλλα και παρ’ αυτου διδονται του ανωτατω Πατρος. «Παν γαρ», φησι, «δωρημα τελειον ανωθεν εστι παρα του Πατρος των φωτων». Τι δε της εξουσιας του αφιεναι και κρατειν τα αμαρτηματα τελεωτερον; Και ου παρα του Πατρος και του Υιου μονον, αλλα και δι’ αυτου και παρ’ αυτου του αγιου Πνευματος˙ «εκχεω γαρ απο του Πνευματος μου επι πασαν σαρκα», δια του Ιωηλ ειπεν ο Θεος˙ ης εκχυσεως εστι παντως και το τοις μαθηταις παρα Χριστου δεδομενον Πνευμα δι’ εμφυσηματος˙ και «τω μεν», φησι, «δια του Πνευματος διδοται λογος σοφιας, τω δε λογος γνωσεως», και πανθ’ οσα εφεξης τω εκλεκτω σκευει των χαρισματων απηριθμηται Παυλω, τω και των αποκαλυψεων την υπερβολην δια του Πνευματος ηυμοιρηκοτι˙ διο και λεγοντι, «ημιν δε απεκαλυψεν ο Θεος δια του Πνευματος αυτου», ου μονον τα μη εγνωσμενα τοις περιβοητοις κατ’ αρετην και ευσεβειαν πατρασιν, αλλα και αυτην την των αγγελων υπερβαινοντα γνωσιν˙ «και ταυτα γινωσκομεν», φησιν ο των αποστολων θεολογικωτατος Ιωαννης», εκ του Πνευματος ου ελαβομεν παρ’ αυτου». Και απλως πασα επι την κτισιν η των αγαθων χορηγια εξ αυτου πηγαζει˙ και «ουκ εστιν ολως δωρεαν», φησιν ο μεγας Βασιλειος, «ανευ του αγιου Πνευματος εις την κτισιν αφικνουμενη»˙ος και παντα απαριθμησαμενος, τας τε δωρεας και τα χαρισματα και τας ενεργειας του Πνευματος, ειτα φησι, «παντα ταυτα αϊδιως εχει το Πνευμα το αγιον, αλλα το μεν εκ Θεου πηγαζον ενυποστατον εστι, τα δε εξ αυτου πηγαζοντα ενεργειαι αυτου εισιν». Αρ’ ουν και εξ εαυτου το Πνευμα το αγιον εκπορευεται, επει εξ (204) αυτου τε και δι’ αυτου πασα η των αγαθων χορηγια, εν η παντως και η του λυειν και δεσμειν εξουσια, ην ο Κυριος δι’ εμφυσηματος τοις μαθηταις παρεσχεν; Απαγε της ατοπιας˙ αλλα το μεν διδοναι των τριων εστιν υποστασεων κοινον, ως και ο αποστολος συμμαρτυρει˙ «διαιρεσεις γαρ», φησι, «χαρισματων εισι, το δε αυτο Πνευμα˙ και διαρεσεις διακονιων, ο δε αυτος Κυριος˙ και διαιρεσεις ενεργηματων, ο δε αυτος Θεος». Κοιναι μεν ουν τη μονη αγια και προσκυνητη Τριαδι αι τε θειαι δυναμεις και αι ενεργειαι, δι’ ων ο Θεος ενοικει και εμπεριπατει τοις αξιοις κατα την επαγγελιαν, δι’ αυτων ενργων τε και γνωριζομενος. Ωνπερ θειων ενργειων και πηγη θεολογειται μη μονον ο Πατηρ και ο Υιος, αλλα και το Πνευμα το αγιον, ως και ο μεγας φησι Βασιλειος εν τοις Περι του αγιου Πνευματος αντιρρητικοις αυτου κεφαλαιοις γραφων˙ «αι δε ενεργειαι του Πνευματος τινες; Αρρητοι μεν δια το μεγεθος, ανεξαριθμητοι δε δια το πληθος». Και παλιν˙ «παρα τω αγιω Πνευματι παντα τελεια˙ αγαπη, χαρα, ειρηνη, μακροθυμια, χρηστοτης, σοφια, συνεσις, βουλη, ασφαλεια, ευσεβεια, γνωσις, αγιασμος, απολυτρωσις, πιστις, ενργηματα δυναμεων, χαρισματα ιαματων, και οσα τουτοις παραπλησια, ουδεν εχον τι εν εαυτω επικτητον αλλ’ αϊδιως παντα εχον, ως Πνευμα Θεου και εξ αυτου πεφηνος, αιτιον εαυτω εχον ως πηγην εαυτου κακειθεν πηγαζον. Πηγη δε και αυτο των προειρημενων αγαθων. Αλλα το μεν εκ Θεου πηγαζον ενυποστατον εστι, τα δε εξ αυτου πηγαζοντα ενεργειαι αυτου εισι». Ταυτα δε εισι τα γνωριστικα της θειας φυσεως αυχηματα. Θελων ουν ο Κυριος ημων Ιησους Χριστος ομοουσιον εαυτον δειξαι κατα την θεοτητα τω Πατρι και τω Πνευματι, τοις μαθηταις αυτος ταυτην κατα χαριν διδωσι την φυσικην της θεοτητος ενεργειαν, ως και ο Πατηρ προτερον (206) ενιας των τοιουτων ενεργειων τοις προφηταις παρεσχε˙ και το Πνευμα δε το αγιον κατελθον μετα την του Σωτηρος ανοδον, και αυτο τας τοιαυτας ενεργειας εδωκε τοις μαθηταις, δι’ αυτων και αυτο δεικνυμενον ομοουσιον τω Πατρι και τω Υιω. Κοινα μεν ουν και πολλα τη μονη αγια και προσκυνητη

Τριαδι τα προς ημας εξ αυτης θεια δοματα και η τουτων δοσις, η δε του αγιου Πνευματος εκπορευσις μια και του Πατρος ιδια και προαιωνιος. Αλλ’ ινα και την απολογιαν επισφραγισωμαι και «παν στομα το αντιτεινον φραγη», αυτον τον της αληθειας λογον του νυνι λογου κατα τους προ ημων συμφθεγγομενον ημιν δειξας προβαλουμαι μαρτυρα της αληθειας. Αυτος δε ο μηδαμοθεν χωριζομενος, γηθεν προς τον επουρανιον Πατερα ανιων, τοις διαμεμενηκοσιν εις τελος μετ’ αυτου «παρηγγειλεν απο Ιεροσολυμων μη χωριζεσθαι, αλλα περιμενειν την επαγγελιαν του Πατρος ην ηκουσατε μου», φησιν. Αλλα τις η επαγγελια; Οτι «βαπτισθησεσθε», φησιν, «εν Πνευματι αγιω, ου μετα πολλας ταυτας ημερας». Ουκουν προ της του Σωτηρος αναληψεως ουπω της επαγγελιας ετυχον˙ ουκ αρα δια του εμφυσηματος το Πνευμα το αγιον εδοθη, τουτο γαρ η επαγγελια. Ποτε δη του Σωτηρος επαγγειλαμενου ταυτ’ ηκουσαν οι μαθηται; Οτε μελλων εκων υπερ ημων αποθνησκειν – βαβαι του μεγεθους της προς ημας διαθεσεως – ουχ εαυτον μονον υπερ ημων παρεδιδου τη σφαγη, αλλα και κληρονομους ενδιαθηκως εποιειτο των υπαρχοντων αυτω και τους θησαυρους ημιν ανεωγνυ τε και παρεδιδου και αυτον τον συμφυα και πασαν κτισιν υπεραναβεβηκοτα, τον ακενωτον πλουτον του Πνευματος˙ «εγω γαρ», φησιν, «ερωτησω τον Πατερα και αλλον παρακλητον δωσει υμιν, ινα μενη μεθ’ υμων εις τον αιωνα». Ειτα μετ’ ολιγα, «ο δε παρακλητος, το Πνευμα το αγιον, ο πεμψει ο Πατηρ εν τω ονοματι μου, εκεινος υμας διδαξει παντα». (σελ. 208) Ειτ’ αυθις μετα τας γλυκειας υποθηκας εκεινας, μετα τους ψυχαγωγουντας λογους, μετα τας προς φυλακην του πλουτου προτροπας, «οταν ελθη», φησιν, «ο παρακλητος, ον εγω πεμψω υμιν παρα του Πατρος, το Πνευμα της αληθειας, ο παρα του Πατρος εκπορευεται, εκεινος μαρτυρησει περι εμου». Ειδες του οντος θησαυρου τα κατα μερος κλειθρα διανοιγομενα; Μαλλον δ’ ιν’ ειπω θεολογικωτερον, ορας φωτισμους υμιν κατα μερος ελλαμποντας; Αλλ’ υπερ ου νυν ο λογος, ιδωμεν την επαγγελιαν˙ το δ’ «ου μετα πολλας ταυτας ημερας» που; Αυτου των λογων μικρον προελθων και τουτο τοτε προειρηκεν εκ των μεγιστων τους οικειους φιλανθρωπως παραμυθουμενος˙ «συμφερει γαρ», φησιν, υμιν, «ινα εγω απελθω˙ εαν γαρ εγω μη απελθω, ο παρακλητος ουκ ελευσεται προς υμας». Πως ουν τις τολμα λεγειν, οτι δια του εμφυσηματος ηλθε προς τους μαθητας του Κυριου πριν αναληφθηναι αυτον; Αλλ’ εστω, φησιν˙ ου γαρ εδοθη προ της αναληψεως του Σωτηρος ο αλλος παρακλητος. Εχεις και τουτο λεγειν, ως ουκ αυτος σαφως τοις μαθηταις επηγγειλατο λεγων, «ον εγω πεμψω υμιν», και «εαν εγω πορευθω, πεμψω αυτον προς υμας»; Ευγε σοι τουτο μετ’ εκεινο προηχθη, προς τον ειποντα φαιη τις αν˙ υποβεβηκε γαρ και τη δυναμει του δοκουντος υμιν παρα των Γραφων βοηθηματος. Ει γαρ και τουτο λογος του Λογου της αληθειας, αλλ’ ουχ ομοιως το εμφυσαν και το πεμπειν το παρ’ εαυτου δεικνυσιν˙ ο μεν γαρ εμφυσων κατα πασαν αναγκην εξ εαυτου εμφυσα τω παρ’ εαυτου πνευματι˙ ταυτον δ’ ειπειν τω παρ’ εαυτου εκπορευομενω εμφυσηματι. Ου μην δε και πας ο πεμπων το παρ’ εαυτου ον τε και εκπορευομενον πεμπει, αλλα και το παρ’ ετερου προς αυτον ηκον. Διο και σπουδην ο Κυριος ((210) θεμενος του μηδενα παραχθεντα δοξαζειν, οτι το Πνευμα το αγιον και εξ αυτου εκπορευεται, το μεν εμφυσημα, ο τουτ’ εδοκει μαλλον παρισταν, τοτ’ εδωκεν, οτε απειρηκε και υπερεθετο την επιδημιαν του Πνευματος˙ το δε «πεμψω» προειπων, προσεηκε το «παρα του Πατρος». Ει γαρ και «πεμψω», φησιν,

αλλ’ ου παρ’ εμαυτου, αλλα παρα του Πατρος λαβων, αφ’ ου εκπορευεται˙ εκεινος γαρ μονος πεμπει παρ’ εαυτου, ως παρ’ εαυτου τουτ’ εχων εκπορευομενον, και αει τουτ’ εχων εκπορευομενον, ου τοτε μονον εκπορευθησομενον οτε και αυτος εγω «πεμψω», ουδε παρ’ εμου αδιαστατως πεμπομενον, ωσπερ παρ’ εκεινου εκπορευομενον˙ ου γαρ ειπων «πεμψω» το “παρ’ εκεινου εκπορευθεν” προσεπηγαγον, ινα μη επι του Πατρος προσεπινοηθη το “ποτε”. Και επιφερειν μελλων «ο παρα του Πατρος εκπορευεται», φθασας ειπον, ουχ “ο εγω πεμπω”, αλλ’ «ο εγω πεμψω», ινα μη συνεπινοηθη και επ’ εμου το αει. Το μεν γαρ πεμπειν εχειν το Πνευμα το αγιον προς τους αξιους κοινον εστιν εξ αϊδιου τω Πατρι και τω Υιω˙ πεμπει δε χρονικως εκατερος, αμφοτεροι δε μαλλον, οποτε δεοι. Ταυτ’ αρα και την προθεσμιαν και τον μελλοντα χρονον επιδεχεσθαι δυναται˙ του δε εκπορευειν το εκπορευειν εχειν ουδαμως προηγειται, ουδ’ εν επαγγελιας μοιρα κεισεται ποτε, ουδε το μελλειν επιδεξαιτ’ αν, απαγε της βλασφημιας, η συμβαινει τοις οιομενοις αΐδιον ειναι την παρα του Υιου εκπεμψιν του Πνευματος. Επεμφη γαρ τισι και εδοθη προς τους μαθητας εκ του Υιου, λαβοντος παρα του Πατρος χρονικως και αυτων των λαμβανοντων υστερογενεστερας ουσης της αποστολης, και δι’ αιτιαν, μαλλον δε δια πολλας αιτιας˙ «ινα μενη», φησι, «μεθ’ υμων εις τον αιωνα», «ινα υμας διδαξη και υπομνηση παντα α ειπον υμιν», «ινα μαρτυρηση περι εμου» και υμιν συμμαρτυρηση τα κατ’ εμε, απ’ αρχης μεχρι τελους μαρτυρουσιν, (σελ. 212) «ινα ελεγξη τον κοσμον» υπευθυνον τη αμαρτια, τον αμαρτιν ονομασαντα την εμην δικαιοσυνην˙ δικαιοσυνην η και αυτον τον αρχοντα της αμαρτιας και αυτης της των αμαρτωλων εξεβαλεν αρχης κατακρινασα δικαιως, οτι τον οντως δικαιον αδικως υπο την αυτην τοις αμαρτωλοις ηγαγεν ευθυνην, ιν’ εμε δοξαση, οδηγησαν υμας προς πασαν την αληθειαν. Και γαρ «Πνευμα αληθειας» εστι, και «ουκ αφ’ εαυτου λαλει, αλλ’ οσα αν ακουη παρα του Πατρος», ωσπερ καγω ουδεν ελαλησα απ’ εμαυτου»˙ επει δε ο Πατηρ εμος και «παντα οσα εχει ο Πατηρ εμα», «εκ του εμου λαμβανει και αναγγελλει»˙ κοινα γαρ ημιν και ο πλουτος και τα δοματα. Επεμφθη τοινυν εκ του Πατρος και του Υιου χρονικως και προς τινας και δι’ αιτιαν˙ παρ’ αυτου δε μονου του Πατρος εκπορευεται αχρονως και αναιτιως, αυτον μονον εχον αιτιαν εαυτου, τον μονον αγεννητον Πατερα, τον ποιουντα τα παντα εκ μη οντων δια μονην την κοινην εαυτου τε κακεινων αγαθοτητα, τον δ’ Υιον εξ αρχης εχοντα γεγεννημενον και το Πνευμα το αγιον εκπορευομενον. Αρα νουν ελαβες ο δι’ εναντιας και φως γνωσεως επελαμψε σοι παρα του της αληθειας λογου; Μαλλον δε συ γε αυτος αρα διαιρειν ηρξω τα βλεφαρα και διαβλεπειν προς το φως, ει και μη τελεως, αλλ’ αμυδρως γουν αντιλαμβανομενος της διαπρυσιου και μη αμυδρας αυγης, ωστε ψηλαφησαι και ιδειν οτι το «δωσει» τε και το «πεμψει» τοσαυτακις ειρημενον ουδαμου χωρις αιτιας ειρηκεν, ουδ’ ανευ προσωπου του λαμβανοντος δι’ ον και πεμπεται, αλλ’ αει συνεζευγμενον ταις αιτιαις αποδεδωκεν ο μονος και Θεος και θεολογος, το δε εκπορευομενον απολυτως εθηκε ψωρις ηστινοουν αιτιας; Την μεν γαρ συνδιαιωνιζουσαν και χωρις αιτιας ουσαν εκπεμψιν μονω τω Πατρι προσενειμε, την δ’ υπο χρονον ουσαν και αει μετα της αιτιας συνημμενην κοινην ουσαν, εξεκαλυψεν εαυτω και τω Πατρι, (σελ. 214) ως αν τουτο συνιδων, μηκετι βλασφημης τη εκπορευσει φρονων και λεγων την αποστολην ταυτον η εκ ταυτης εκεινην στοχαζομενος και δια τουτο λεγων εκ του Πατρος και εξ Υιου το θειον Πνευμα την υποστασιν εχειν. Ωσπερ γαρ

Θεος αναιτιος, ουτω και Θεου υπαρξις αναιτιος, αυτον αιτιαν εχων τον εξ ου υπαρχει αναιτιως, αλλ’ ουκ εξ αυτου υπαρχων δι’ αιτιαν. Ωσπερ δε Θεος Θεου υπαρξις αναιτιος, ουτω το δι’ αιτιαν γεγονος κοινον αυτω τε τω αναιτιω και τοις αναιτιοις εξ αυτου υπαρχουσιν. Ο δ’ αυτοις κοινον, θειας υποστασεως ουκ ιδιον. Διο το μεν αποστελλεσθαι και τω Υιω και τω Πνευματι υπαρχει, ωσπερ και το αποστελλειν τοις τρισι˙ δι’ αιτιαν γαρ. Το δε εκπορευεσθαι η και εκπορευειν ουχι και του Υιου˙ και γαρ ου δι’ αιτιαν. Οταν ουν ακουσης εκ του Υιου η και δι’ Υιου η και εξ αμφοιν προς τινας πεμπομενον το Πνευμα το αγιον, την υπο χρονον και δι’ αιτιαν επι νουν λαμβανε μοι προοδον, αλλα μη την εκ Πατρος ασχετον εκεινην και υπερ αιτιαν και προαιωνιον. Τι ουν; Ηδη πειθομεν και διετρανωθη σοι το φως, η ετι προσμενουμεν συνειροντες τας αποδειξεις και διαρριπιζοντες το της σης αγνοιας σκοτος; Ως πολυ τουτο και βαθυ τα της σης επηλυγαζον διανοιας κορας εχεις, ει μηδε νυν προς την αληθειαν διεβλεψας πω, καιτοι το «δωσω» ταυτον εστι τω «πεμψω». Επει γαρ μητε το πεμπομενον τοπικως μεταγεται μητ’ αυτος ο πεμπων διΐσταται του πεμπομενου (και γαρ αει τε αμα και απανταχου και ο πεμπων και το δι’ αυτου πεμπομενον, ει δε βουλει και εξ αυτου˙ ου γαρ επι των συλλαβων ημιν η ευσεβεια)˙ επει τοινυν ου διαιρειται τοπω, ουδε τοπω περιλαμβανεται το πεμπον και το πεμπομενον, ουκ αρα διδωσιν ο πεμπων; Τουτο και αυτος ο Κυριος ημας φωτιζων νυν μεν ειρηκεν, «ο δωσει ο Πατηρ», νυν δ’ αυθις, «ο πεμψει ο Πατηρ», επι της αμφοτεροις διανοιας χρησαμενος. Αλλα και αυτος, νυν μεν οτι επεμφη παρα του Πατρος, νυν δ’ οτι εδοθη, (σελ. 216) αναγεγραπται, ως ταυτου οντος επι τουτων του πεμπειν τε και του διδοναι. Αλλα μην «ο πανταχου ων και τα παντα πληρων» και δια παντων χωρων πως ηξει και δοθησεται; Δηλαδη φανερουμενος και ενεργων την των χαριτων ενεργειαν. Ουκουν ουδεν αλλο το πεμπεσθαι τε και διδοσθαι επι Θεου η το φανερουσθαι. Λατινοις ουν αΐδιον την παρα του Υιου τοιαυτην εμπεμψιν δογματιζουσι και φανερωσιν του Πνευματος αΐδιον δοξαζειν ακολουθον˙ αναγκη δε συναϊδιους ειναι και τους προς ους η φανερωσις και προσεστι το μηδ’ ουτω την υπαρξιν του θειου Πνευματος και του Υιου δεικνυσθαι. Ει δ’ εκ της φανερωσεως στοχαζεσθαι φασιν εκεινοι την υπαρξιν, αλλ’ ημεις ου στοχασμοις ακολουθουντες, αλλα θεολεκτοις λογιοις την ομολογιαν της πιστεως πεπλουτηκαμεν. Ισμεν δε και αυτο παρ’ εαυτου το Πνευμα το αγιον ερχομενον τε και φανερουμενον, αλλ’ ου δια τουτο και παρ’ εαυτου δωσομεν εκπορευεσθαι˙ ο διδους τοινυν η πεμπων το Πνευμα το αγιον ουκ εκπορευει δια το πεμπειν, αλλα φανερον καθιστησιν αυτο. Τουτο γαρ και ο Κυριος εποιησε προ μεν της οικειας αναληψεως φανερωσας μετριως τοις οικειοις μαθηταις το Πνευμα δια της κοινης αυτων και παρ’ αυτων μετριας τηνικαυτα δεδομενης χαριτος˙ ο και την αρχην αιτιον, ως εγωγ’ αν φαιην, του δι’ εμφυσηματος δεδημιουργεισθαι την ανθρωπου ψυχην. Επει γαρ ο τε λεγων Πατηρ και ο τουτου παντοδυναμος Λογος παντων κτιζομενων εκηρυττοντο, εκφανσις δε Πνευματος ου γεγονε πω, εδει δε του ανθρωπου γενομενου μηδεν των της Τριαδος προσωπων ανεπιγνωστον ειναι, ης επλαττετο μυστης και προσκυνητης επιγειος, δια τουτο τω τε λογω και τω λεγοντι, ταυτον δε ειπειν τω Υιω και τω γεννητορι, προσεπιφερεται το «ενεφυσησεν», ανακαλυπτον την του (σελ. 218) Πνευματος υποστασιν˙ ο και ο Κυριος ανανεων ημας εποιησεν˙ Υιου γαρ οντος, αυτοθεν ο Πατηρ εδεικνυτο και δι’ εμφυσηματος το Πνευμα εκηρυττετο˙ ων κοινον εργον η τε την αρχην ημων πλασις, η τ’ ες υστερον χαρις της αναπλασεως.

Ουτως ουν δι’ ημας καθ’ ημας επι γης οφθεις ο του Πατρος μονογενης Υιος, προ μεν της εαυτου αναληψεως την του αγιου Πνευματος υποστασιν εφανερωσε μετριως δια του προς τους μαθητας δι’ εμφυσηματος δωρου τουτο υπαινιττομενος και τη των δεχομενων δυναμει την διδασκαλιαν παραμετρουμενος˙ μετα δε την οικειαν αναληψιν επεμψε τον ερχομενον, αυτος τε αυτο φανερων τελεωτατα το και αφ’ εαυτου φανερουμενον, και αυτο εφ’ εαυτου δεικνυμενον κατ’ ιδιαν υποστασιν. Τουτο γαρ δη και το της οικονομιας μυστηριον, εν και τρια τον Θεον πιστευθηναι και κοινον αιτιον μονον των δυο το εν. Δια τουτο κοινη μεν αυτοις πασα δοσις και δυναμις, μεριζονται δε εαυτοις τον καιρον ιδια φανερουμενον εκαστον και συν εαυτω φανερουν αει τα υπολοιπα. Πρωτον πεφανερωται ο Πατηρ, της θειας φυσεως αυχηματα, τα της θεοτητος ιδιωματα, τας φυσικας και ουσιωδεις αυτης ενεργειας τοις προφηταις κατα χαριν διδους, ως αν αμα τε δειξη καθ’ εαυτον υφεστως και ουκ αυτον ων εξ αλλου, αλλ’ αυτος ων αρχη της θεοτητος˙ και δη και τ’ αλλα δεικνυς εξ αυτου τε οντα και αυτω συνημμενα, προ παντων εμφυσηματι και λογω δημιουργων καταγγελλεται. Μετ’ αυτον ο Υιος πεφανερωται, τα αυτα της αυτης φυσεως αυχηματα, τα της θεοτητος ιδιωματα, τας φυσικας και ουσιωδεις αυτης ενεργειας, παρ’ ων τα χαρισματα των ιαματων, τα ενεργηματα δυναμεων και τα παραπλησια τουτοις τοις οικειοις μαθηταις κατα χαριν διδους, ως αν και αυτος αμα τε δειξη κεθ’ εαυτον υφεστως (το γαρ μη καθ’ εαυτο υφεστως ενεργειας εχειν η παρεχειν αδυνατον) και (σελ. 220) ουκ αυτος ων αρχη, αλλ’ αυτος εξ αρχης. Και ουτω δι’ εαυτου μεν τον Πατερα δεικνυς, Υιος γαρ, εμφυσηματι δε διδους τα πνευματικα χαρισματα και Πνευμα θειον αυτα καλων, συνημμενον εαυτω προσεπεδεικνυ το Πνευμα το αγιον. Ος επει και την ημετεραν ανειληφως φυσιν εφανερωθη, ουκ εδεικνυ μονον δια των εργων, αλλα και δια γλωττης εκηρυττε του Πατρος και του Πνευματος την θεοτητα και τι το μονον αιτιον και τι τα εξ αυτου. Μετ’ αυτον το αγιον πεφανερωται Πνευμα, το αυτα της αυτης φυσεως αυχηματα και αυτο τοις αποστολοις κατα χαριν παρεχον, τα της θεοτητος ιδιωματα, τας φυσικας και ουσιωδεις αυτου ενεργειας. Η γαρ του Θεου βασιλεια, ης τους αρραβωνας οι αγιοι ενταυθα κομιζονται, καθαπερ ο θειος Μαξιμος εν τοις Προς Θαλασσιον σχολιοις φησι, «των προσοντων τω Θεω φυσικως κατα χαριν εστι μεταδοσις˙ α και την αρχην ευθυς παρα Θεου πλασθεις ο ανθρωπος κατα χαριν ειληφεν»˙ ως και ο θειος Κυριλλος εν τη Προς Σοϊμον επιστολη φησι γραφων οτι, «πλασας ο Θεος τον ανθρωπον, ψυχωθεντα παρηγαγεν, εχοντα τας πνευματικας δωρεας, σοφιαν, δικαιοσυνην και οσα ενεστιν ουσιωδως εν τω Θεω˙ ομου γαρ και ζωην ενετιθει το Πνευμα τω πλασματι και τους εαυτου χαρακτηρας θεοπρεπως ενεσημαινεν». Οταν ουν ακουσης αυτον εξ αμφοιν, ως εκ Πατρος ουσιωδως δι’ Υιου προχεομενον, το Πνευμα το αγιον λεγοντα, την των φυσικων τουτων δυναμεων τε και ενεργειων του Θεου μεταδοσιν, αλλα μη την θειαν του Πνευματος υποστασιν προχεισθαι διδασκειν, ευσεβως νομισον. Μετα τον Υιον τοινυν δια του τας αυτας δυναμεις και ενεργειας τοις αξιοις παρεχειν το αγιον πεφανερωται Πνευμα˙ ως αν αμα τε δειξη και αυτο καθ’ εαυτο υφεστως, και τους μαθητας σοφισαν και πνευματικην δυναμιν ενδυσαν, αυτους τε συνιεναι ποιηση και τοις πασι δι’ αυτων κηρυξη τα του Σωτηρος κηρυγματα, δι’ ων και αυτο, ου μετα τον (σελ. 222) Υιον κατα την υπαρξιν, αλλα μετα του Υιου, ουδε ως ο Υιος, αλλ’ ιδιοτροπως εκ του μονου Πατρος

υφεστηκος κηρυττεται, συνημμενον ον φυσικως αυτω και τω Υιω αδιαστατως τε και αϊδιως. Δι’ ο δε ουκ ευθυς το Πνευμα μετα τον Πατερα, καιτοι και αυτο αμεσως ον εκ του Πατρος, αλλ’ ο Υιος προτερος τω κοσμω πεφανερωται, και δι’ ο εκ του Υιου τα του Πνευματος οι θεολογοι παριστωσιν, εν τω προτερω λογω τας αιτιας αποδεδωκαμεν. Επει δε της τρισυποστατου θεοτητος τα εργα κοινα, εν δε των εργων και η φανερωσις, δια τουτο παρ’ εαυτου τε προς ημας ηκει και παρα του Πατρος και του Υιου πεμπεται, δι’ ων και φανερουται το και παρ’ εαυτου φανερουμενον, καθαπερ και ο Υιος προ αυτου. Φανερουται τοιγαρουν και εκ του Υιου πεμπομενον το Πνευμα το αγιον, αλλ’ ουκ εκπορευεται. Ει δε μη τουτο, μηδε φανερωσις η αποστολη και η κατ’ αυτην εκπεμψις, αλλ’ εκπορευσις˙ επει και ο Υιος επεμφθη προτερον παρ’ αυτου, του αγιου λεγω Πνευματος και του Πατρος˙ «Κυριος γαρ», φησιν, «επεσταλκε με και το Πνευμα αυτου». Αρ’ εκ του Πατρος και του Πνευματος ο Υιος η γενναται η εκπορευεται; Απαγε της ασεβειας. Ει δε λεγει τις ως ανθρωπον απεσταλθαι τον Υιον, εγγυς η απαντησις˙ απεσταλη μεν γαρ ως ανθρωπος˙ «ει δε και ως Θεος, τι τουτο; Την ευδοκιαν του Πατρος αποστολην ειναι νομισον», Γρηγοριος σοι διακελευεται ο της θεολογιας επωνυμος, καγω την του Υιου και του Πνευματος, εκεινω και τη αληθεια πειθομενος. Επει ουν και ως Θεος ο Υιος αποστελλεται και παρ’ αμφοτερων, Πατρος και Πνευματος, παρ’ αμφοτερων τουτων λοιπον κατα Λατινους εχει και ουτος την γεννησιν, ειπερ, οτι και το Πνευμα παρ’ αμφοτερων αποστελλεται. Πατρος τε και Υιου, παρ’ αμφοτερων εκπορευεται τουτων. Καν ει λεγοιεν μη την αποστολην νομιζειν εκπορευσιν, αλλ’ εκ (σελ. 224) ταυτης εκεινην τεκμαιρεσθαι, και της του Υιου γεννησεως αυτη δηπουθε υπαρξει τεκμηριον. Τι δε και διενηνοχε του την αποστολην νομιζειν γεννησιν η εκπορευσιν το λεγειν ως αϊδιως εχον πεμπειν το τε Πνευμα τον Υιον και ο Υιος το Πνευμα; Το μεν και νυν αυτον υστερον εις τον κοσμον απεστειλεν˙ ο δε το Πνευμα τοις οικειοις μαθηταις επεμψεν, επανελθων οθεν κατηλθεν. Αλλ’ ο μεν Υιος και Θεος εστι και ανθρωπος γεγονεν˙απεσταλη γουν και ως ανθρωπος˙ το Πνευμα ουκ ενηνθρωπησεν. Επει γουν Θεος ον απεσταλη τουτο παρα του Πατρος, ευδοκιαν δε χρη την αποστολην ηγεισθαι ταυτην κατα τους θεολογους, ευδοκια δε η αγαθη θελησις εστι, Λατινοι δε τη εκπορευσει ταυτον ηγουνται την αποστολην, θελησις ουκουν εστι κατ’ αυτους η εκπορευσις˙ καπειδηπερ εκπορευσει την υπαρξιν εχει το Πνευμα το αγιον, θελησει τουτο λοιπον εχει κατ’ αυτους την υπαρξιν. Ω της δυσσεβειας ουκετι γαρ ακτιστον˙ τω γαρ θελειν, αλλ’ ου τω πεφυκεναι τουτο προηγαγεν ο Θεος και Πατηρ, καθα και την κτισιν, ειπερ η εκπορευσις εστιν ευδοκια και θελησις˙ τα κτισματα γαρ κατα τους θεολογους εν τω πεφυκεναι, αλλα τω θελειν ο Θεος προηγαγεν. Εργον μεν γαρ φυσεως κατ’ αυτους η προαιωνιος και αΐδιος γεννησις˙ εργον δε θειας θελησεως η κτισις. Αρειανοι μεν ουν τον Υιον ελεγον θελησει του Πατρος εις το ειναι προελθειν εκ του μη αθελητως εκ Πατρος το ειναι λαβειν τουτο δηθεν κατασκευαζοντες. Λατινοι δε θελησει του Πατρος η και του Υιου προελθειν εις το ειναι δεικνυουσι το Πνευμα το αγιον του την εκπορευσιν ειναι νομιζειν αποστολην κατ’ ευδοκιαν και θελησιν. Ερουμεν ουν και ημεις προς αυτους, οπερ και ο μεγας Αθανασιος προς τους Αρειανους, οτι «του βουλεσθαι το κατα φυσιν (σελ.226) υπερκειται˙ και η φυσις ουχ υποκειται βουλησει». Ως ουν η γεννησις ευδοκια και θελησις ουκ εστιν, αλλ’ υπερ ευδοκιαν και θελησιν

(φυσει γαρ δεικνυσιν εκ Πατρος οντα τον Υιον ως αυτω γνησιον και ομοουσιον, αλλ’ ου θελησει καθα τα κτισματα) ουτως ουδε του Πνευματος η εκπορευσις αποστολη και ευδοκια και θελησις εστι˙ φυσει γαρ η εκπορευσις δεικνυσι το Πνευμα το αγιον εκ του Πατρος, ως αυτω γνησιον και ομοουσιον, αλλ’ ου θελησει κατα τα κτισματα. Λατινοι γουν λεγοντες ταυτον ειναι τη αποστολη του θειου Πνευματος την εκπορευσιν κατα πασαν αναγκην κτιστον ειναι το Πνευμα κατασκευαζουσι. Και μην επειδηπερ ευδοκια του Πατρος εστιν, ως εδιδαχθημεν, η τε του Υιου ως Θεου παρα Πατρος τε και Πνευματος αποστολη και η του Πνευματος παρα Πατρος τε και Υιου (θελησαντος γαρ εκατερου τουτων κατα καιρον αφικεσθαι προς ημας και ο Πατηρ ευδοκησε) δι’ ουδεν αλλο παντως η δια φιλανθρωπιαν η ευδοκια γεγονεν αυτη. Τοιγαρουν, ει κατα Λατινους τη αποστολη του Πνευματος ταυτον η εκπορευσις, η δε αποστολη δια φιλανθρωπιαν, κατ’ αυτους ουκουν και η προ αιωνων εκ Πατρος εκπορευσις τε και υπαρξις του Πνευματος ουχ υπερ αιτιαν, αλλα δια φιλανθρωπιαν. Ου τι αν ακουσθειη δυσσεβεστερον τε και καινοτερον; Προς δε τουτοις, ει ταυτον αποστολη και εκπορευσις, δι’ εμε λοιπον το Πνευμα (βαβαι της κακοδοξιας˙ ου γαρ εχω ταυτα λεγειν ανευ φρικης και θαυματος) εκ του Πατρος εκπορευεται˙ δι’ εμε γαρ απεσταλται˙ ει δε δι’ εμε, και μετ’ εμε παντως η ου πολυ προ εμου, αλλ’ υπο χρονον ωσπερ εγω, και ουχι τω Πατρι και τω Υιω συναΐδιον. Και ου τουτο μονον, αλλα και υπεικει τη δεσποτεια. Φευ, που καταγεται παρα των αγνωμονων δουλων το τη φυσει την δεσποτειαν εχον απασης της κτισεως˙ «το γαρ Σαββατον», (σελ. 228) φησι, «δια τον ανθρωπον, ουχι ο ανθρωπος δια το Σαββατον˙ ωστε Κυριος εστι του Σαββατου ο Υιος του ανθρωπου». Ορας ποσον απεχει αποστολη εκπορευσεως; Οσον χρονων αϊδιοτης και κτισματων Θεος και των φυσει δουλων ο φυσει δεσποτης της κτισεως. Ο τοινυν παρα Θεου και των ως αληθως θεολογων μεμυημενος εμφυσωμενον μεν ακουων το Πνευμα δι’ εμφυσηματος παρον και συμφυες ον τω εμφυσωντι νοει σημαινομενον, αλλ’ ουκ αυτο υπαρχον εμφυσημα, ως εξ αναγκης εχειν την υπαρξιν εξ ου το εμφυσημα˙ αν δε και πεμπομενον, φανερουμενον˙ αν δε και διδομενον, και το συνημμενον επιγινωσκει του πεμπομενου τε και του πεμποντος˙ αν δε παρ’ ημων λαμβανομενον, οιδε μεν η Θεον, αληπτον, ληπτα δε ημιν τα παρ’ εκεινου χαρισματα˙ αν δε και παρα του Υιου ακουση πεμπομενον, διδομενον, εμφυσωμενον, ευθυς και τουτο προς τοις αλλοις συνιησιν, ως εκ του Πατρος εκπορευεται, καθα και Γρηγοριος εκλαμβανειν αξιοι σοφως ο εν θεολογια πολυς˙ «οσα γαρ», φησι, «περι του αγιου Πνευματος ταπεινοτερα λεγεται, το διδοσθαι, το στελλεσθαι, το μεριζεσθαι, το χαρισμα, το δωρημα, το εμφυσημα, ειτε τι αλλο τοιουτον, επι την πρωτην αιτιαν ανακτεον, ινα το εξ ου δειχθη», (δηλαδη του Πατρος˙ αυτος γαρ η πρωτη αιτια) και μη τρεις, φησιν, αρχαι μεμερισμεναι πολυθεως παραδεχθωσιν», οπερ αυτος επαθες, μη προς την πρωτην αιτιαν δια τουτων των φωνων αναγομενος. Και δυο μεν σαφως κηρυττων ουκ αισχυνη αρχας εκ του Πατρος και του Υιου το Πνευμα δογματιζων εχειν την υπαρξιν, την δε τριτην αφ’ ων λεγεις διδους συναγεσθαι. Ει γαρ δια το πεμπεσθαι παρα του Υιου και εξ αυτου εκπορευεται, πεμπει δε και το Πνευμα τον Υιον, ουχ ως ανθρωπον μονον αλλα και ως Θεον, καθαπερ ανωτερω δεδεικται, αλλα και τον Πατερα ο Υιος τε και το Πνευμα, (σελ. 230) ως ο χρυσους θεολογος Ιωαννης εξηγουμενος το προφητικον εκεινο, «Κυριος απεσταλκε με και το Πνευμα αυτου», εξεδεξατο,

ιδου σοι και το Πνευμα αρχη, και εκ του Πατρος και του Πνευματος ο Υιος η γενναται η εκπορευεται. Παριημι γαρ τον Πατερα λεγειν, καν εκ της λατινικης καινοφωνιας και τουτ’ εκβαινη, το περιον της υπερβολης ευλαβουμενος. Ιδοι δ’ αν τις ουδε τ’ αλλα των εκβαινοντων ατοπων την επι το χειρον υπερβολην απολειπονται˙ και γαρ δι’ αλληλων αναιρουμενα δεικνυται, ει δια της αποστολης νοησαιμεν την εκπορευσιν η την γεννησιν. Ει γαρ ταυτα κατα την αποστολην, εκατερον λοιπον τουτων ουχ υπαρξεως εστι τροπος, καν προαιωνια η˙ ει δε κατα την προ αιωνων εκπορευσιν τε και γεννησιν την προς ημας αποστολην νοησαιμεν, αποστολη τις προς ημας αχρονος και αΐδιος η χρονικη τις υπαρξιν εσται του Υιου και του Πνευματος. Επιστησαι δε και τουτο χρη τον συνετον ακροατην, ως ο της θεολογιας επωνυμος Γρηγοριος τοις περι του Πνευματος ταπεινοτερον λεγομενοις και το αποστελλεσθαι συνηριθμησε˙ το δε εκπορευεσθαι μεγα και υπερ το μεγα εστιν. «Ει γαρ μεγα τω Πατρι το μηδαμοθεν ορμασθαι, ουκ ελαττον τω Πνευματι το εκ τοιουτου Πατρος εκπορευεσθαι». Ουκ αρα ταυτον αποστολη και εκπορευσις. Η μεν γαρ αποστολη της προς ημας συγκαταβασεως εκφαινει την προθεσιν˙ η δε εκπορευσις της καθ’ εαυτο παρα Πατρος υπαρξεως του Πνευματος εστιν ονομα. Και η μεν εστι, καθ’ ην ημεις του ευ ειναι μετεσχομεν˙ η δε παριστησι το φυσει συνημμενον ομοτιμως προς τον Πατερα, το κατα μονην υποστασιν διαφερον αυτου και του Υιου Πνευμα αγιον. Συ δε το μεμερισμενον εκ των λογων σοι συμβαινον βλεπων δια τας σας καινοτομιας και ηδη σε μεριζον Θεου (τι γαρ το προσεχες και πορρω η εγγυς μερισμου); (σελ. 232) ιν’ ουν ο κατασκευαζεις αυθις εκφυγης, πολυ το μεσον εντικτεις ταις θεολογιαις ταις σαις. Ημεις δε και εωρακαμεν εν τοις Πνευματι γραφουσι Θεου μυστηρια και πιστευομεν και κηρυττομεν εν αλληλοις τε οντα δι’ αλληλων αμιγως χωρουντα και ου μαλλον προς εαυτο εκαστον η προς αλληλα εχοντα. Ει δε προς εαυτο εκαστον εχει αδιαστατως τε και αμεσως – πως γαρ ου; - πως εμμεσως εξει προς αλληλα; Οταν δε την αιτιαν ζητωμεν της αρρητου εκεινης και υπερ παντα νουν προς αλληλα σχεσεως και της υπερβαλλουσης συμφυΐας και της απερινοητου τε και αφθεγκτου περιχωρησεως, αυτον αυθις ευρισκομεν και κηρυττομεν τον Πατερα, αυτον ενωσιν, αυτον συνδεσμον, αυτον και Πατερα και προβολεα και συνοχεα γινωσκοντες του γεννηματος τε και του προβληματος˙ και ουτω μενον και αρχην αυτων εκεινον τιθεμεθα. Παρ’ οτου δ’ αν αυτων, Υιου λεγω και Πνευματος, οικονομικως ημιν ιδωμεν τον ετερον παρακλητον φανερουμενον, αυτικα δια τουτου προς την πρωτην και μονην αρχην αναγομεθα˙ πεμπων γαρ η διδους το Πνευμα ο Υιος, ποθεν τουτ’εχει, οτι μη παρα της πρωτης και μονης αρχης; Ουκουν ουτω πεμπει τε και διδωσιν, ως εχων υφισταμενον εκ του Πατρος, αλλ’ ουκ αυτος συνεκπορευων και συνυφιστων˙ και πεμπων και διδους, τουτ’ αυτο δεικνυσιν ημιν, ως εμου μεν εστιν, αλλ’ εκ του Πατρος, ουκ εξ εμου. Τουτο δε και ο πολυς εν θεολογια και οντως μεγας Αθανασιος εννοησας, μαλλον δε φωτισθεις, και ημιν τω λογω διαπορθμευσας το φως, εν μια των Προς Σεραπιωνα επιστολων˙ «ενος οντος», φησι, «του Υιου, του ζωντος Λογου, μιαν ειναι δει και πληρη την αγιαστικην και φωτιστικην ζωην, ουσαν ενεργειαν και δωρεαν αυτου˙ ητις γε εκ του Πατρος λεγεται εκπορευεσθαι, επειδη παρα του Λογου του εκ Πατρος εκλαμπει και αποστελλεται. “Ουτω (σελ. 234) γαρ ο Θεος ηγαπησε τον κοσμον, ωστε τον Υιον αυτου τον μονογενη εδωκεν”, ο δε Υιος το Πνευμα αποστελλει». Τουτο γαρ αυτο εστιν

εκεινο, το παρα του της θεολογιας επωνυμου Γρηγοριου μικρον και ανωτερω ειρημενον, ως ο τι αν περι του θειου Πνευματος ταπεινοτερον λεγηται, το χαρισμα, το δωρημα, και ει τι αλλο τοιουτον, επι την πρωτην αιτιαν ανακτεον, ινα το εξ ου δειχθη. Ειπων γαρ ο μεγας ενταυθοι το Πνευμα το αγιον ταπεινοτερον δωρεαν και ενεργειαν του Λογου, και δειξας ως ουχι περι της υπαρξεως ουδε περι της υποστασεως αυτω του Πνευματος ο Λογος (η γαρ ενεργεια ενεργειται μαλλον η ενεργει, το δε Πνευμα το αγιον παρεκτικον και μεταδοτικον υπαρχει των αυτου δωρεων) σαφως ουν εμφηνας ως ουχι περι της προαιωνιου λεγει εκπορευσεως, επηγαγεν, οτι «παρα του Λογου του εκ του Πατρος εκλαμπει και αποστελλεται». Τι δη, δια του εκλαμπειν και αποστελλεσθαι παρα του Λογου νοουμεν οτι εξ αυτου εκπορευεται; Απαγε, φησιν, ως πορρωτατω βαλλεις του σκοπου˙ αλλ’ οτι εκ του Πατρος εκπορευεται νοουμεν και λεγομεν, επει παρα του Υιου διδοται τε και αποστελλεται. Εχων γαρ εκειθεν προ αιωνων συνυφεστως ο Υιος το Πνευμα το αγιον, νυν προς ημας και αποστελλει και διδωσιν. Επει δε η δοσις ελλαμψις (και τουτ’ ισασιν οι μεμυημενοι, οσοι λαμπροτητα Θεου και ειδον και επαθον, οσοι την δοξαν του Κυριου ειδον «ως μονογενους παρα Πατρος», οσοι τω φωτι της θεοτητος επι του ορους περιηυγασθησαν, προς δε τουτοις και οι τουτοις ασφαλως πιστευσαντες) επει ουν η δοσις ελλαμψις, αντι του παρα του Υιου διδοσθαι τε και αποστελλεσθαι, παρα του Υιου εκλαμπειν εφη και αποστελλεσθαι. Και τουτ’ ετι σαφεστερον δεικνυσιν εκ της κατασκευης του λογου˙ «ο μεν γαρ Θεος και Πατηρ», φησι, «τον Υιον εδωκεν υπερ ημων˙ ο δε Υιος, το Πνευμα». (σελ. 236) Αλλα γαρ ωσπερ η του Υιου παρα του Πατρος υπερ της του κοσμου σωτηριας δοσις η αποστολη γεννησις ουκ εστι, πολλου γε αν δη που δεοι και απειρου ειναι η προαιωνιος, ουτως ουδ’ η παρα του Υιου δοσις του αγιου Πνευματος η αποστολη εκπορευσις εστι, ποσω γε μαλλον και υπερ το ποσω η προ των αιωνων παρα του Πατρος ου γενομενη, απαγε, αλλα και προ τουτων ουσα και τω Πατρι συναναρχος. Ετ’ εχει τις λεγειν δια την αποστολην ως εκ του Πατρος και του Υιου εκπορευεται το Πνευμα το αγιον; Ουκ εγωγε οιμαι, ει μη σαφως εθελει θεομαχειν. Αλλα και αυτου, φησι, του Υιου το Πνευμα και ιδιον αυτου λεγεται. «Εξαπεστειλε γαρ ο Θεος», φησιν, ο αποστολος, «το Πνευμα του Υιου αυτου εν ταις καρδιαις ημων, κραζον˙ αββα, ο Πατηρ». Υπερευγε˙ την “εξ” γαρ αφεις, συγε ος τις ποτ’ ει ο προσφατος αντικειμενος, το αυτου νυν ημιν προβαλλη ταυτης χωρις˙ η σοι κακ του αυτου το εξ αυτου νεοειται τε και κατασκευαζεται, τω διαλεκτικω των απερινοητων; Ειπε δη μοι, και συ αυτος ου σαυτου; Τουτο γε, οιμαι, αποδρασεις ημων. Ου γαρ εοικας μοι ακουσαι του λεγοντος, «γενου σεαυτου ανθρωπε». Ει γαρ ηκουσας και υπηκουσας, εστεργες αν τα παραδεδομενα περι Θεου και τοις υπερ ανθρωπον και λογοις και πραγμασι, και ταυτα καινοτομων, ηκιστα επεχειρησας. Αλλ’ ει ο ανθρωπος εαυτου, ουκουν ο ανθρωπος εξ εαυτου κατα σε. Τον Υιον δε του Πνευματος πως ου λεγομεν, φησιν, εικοτως˙ δοξαι γαρ αν Πατηρ το Πνευμα, του Υιου συνεισαγοντος τη διανοια τον Πατερα˙ δια τουτο τοινυν Υιον μεν Πνευματος ου λεγομεν, ινα μη δοξη εκ του Πνευματος, Υιου δε Πνευμα λεγομεν, αλλ’ ου παρα τουτο και εκ του Υιου˙ Πνευμα γαρ αυτου λεγεται, ουχ ως εξ αυτου, αλλ’ ως εν αυτω ον. (σελ. 238) Και τουτο διδασκου παρα του αποστολου, «ουδεις οιδε, λεγοντος, τα του ανθρωπου, ει μη το Πνευμα του ανθρωπου το εν αυτω»˙ ως ουν Πνευμα μεν ανθρωπου λεγεται, αλλ’ ουχ ως εκ του ανθρωπου, αλλ’ ως εν

τω ανθρωπω ον, ουτω και το θειον Πνευμα καλειται του Υιου, αλλ’ ουχ ως εκ του Υιου, αλλ’ ως εν τω Υιω φυσικως εξ αϊδιου ον και τας αφυκτους δοκουσας σοι των συλλογισμων αναγκας διαφευγον. Εκ διαιρεσεως γαρ ο λατινικως φρονων συλλογιζομενος φησι˙ «επει του Υιου εστι το Πνευμα, η ως δι’ αυτου χορηγουμενον εστιν η ως ομοουσιον η ως εξ αυτου εκπορευομενον. Και ως μεν χορηγουμενον ουκ εστι˙ προαιωνιως μεν γαρ υπαρχει του Υιου το Πνευμα, το δε χορηγεισθαι υστερογενες. Ουδ’ ως ομοουσιον˙ λεγοιτο γαρ αν και ο Υιος του Πνευματος. Λειπεται τοινυν του Υιου το Πνευμα ειναι τε και λεγεσθαι ως εξ αυτου εκπορευομενον». Τι ουν, εανπερ αναφανη τι ταυτης της διαιρεσεως εκτος, καθ’ ο του Υιου το Πνευμα λεγοιτ’ αν, ουχ ο εκ διαιρεσεως ουτος σοι καθ’ υποθεσιν συλλογισμος ασυλλογιστος το παραπαν γενοιτ’ αν; Εστι γαρ του Υιου το Πνευμα ως εξ αιωνων και εις αιωνας εκ του Πατρος εκπορευομενον και εν Υιω φυσικως υπαρχον και αναπαυομενον˙ και δια τουτο Πνευμα μεν Υιου λεγεται, εκ δε του Υιου ου λεγεται. Και ο νους γαρ του ανθρωπου εκ του Θεου εστι γενομενος και εν αυτω υπαρχων, δηλονοτι τω ανθρωπω˙ και νους μεν ανθρωπου λεγεται, ανθρωπος δε του νου ου λεγεται˙ αλλ’ ουδ’ εξ ανθρωπου λεγεται ο νους, ο γε κατ’ ουσιαν˙ ου γαρ δη περι ενεργειας νυν ο λογος. Ουκ αρα εκ του Υιου εστι το Πνευμα, ει μη την χαριν ειπης Πνευμα και την ενεργειαν˙ και τον νουν γαρ, οταν την ενεργειαν σημαινη τουνομα, φαιης αν εκ του ανθρωπου, ως εκφαινομενος τε και μεταδιδομενον. Ιδοι δ’ αν τις τους θεολογους και νουν λεγοντας ειναι Χριστου το Πνευμα το αγιον˙ ο γαρ θειος Κυριλλος (σελ. 240) εν τεταρτω κεφαλαιω των Θησαυρων φησιν, «οτι νους υπαρχον του Χριστου, παντα τα εν αυτω διαλεγεται τοις μαθηταις». Καθαπερ ουν εφ’ ημων ο νους του ανθρωπου εστι και κατ’ ουσιαν και κατ’ ενεργειαν, και κατ’ ουσιαν μεν αυτου εστιν ο νους, αλλ’ ουκ εξ αυτου, κατ’ ενεργειαν δε και αυτου εστι και εξ αυτου, ουτω και το Πνευμα το αγιον του Χριστου εστιν ως Θεου και κατ’ ουσιαν και κατ’ ενεργειαν. Αλλα κατα μεν την ουσιαν και την υποστασιν αυτου εστιν, αλλ’ ουκ εξ αυτου˙ κατα δε την ενεργειαν και αυτου εστιν και εξ αυτου. Λατινοι δε του Υιου το Πνευμα λεγοντες, αλλ’ ουχι και του Υιου μεν, ουκ εκ του Υιου δε, αυτην αναιρουσι τε και αθετουσι την ουσιαν και την υποστασιν του παναγιου Πνευματος. Το μεν ουν εκ διαιρεσεως συμπερασμα του λατινικου καθ’ υποθεσιν συλλογισμου διαλελυται τελεως και προς το μη ον κεχωρηκε˙ μαλλον δε προς απαν τουναντιον. Αν δε τις ιδη και τα παρ’ αυτου του Λατινου αναιρουμενα, ινα εξ αναγκης το εν απεριτρεπτον δειχθη, τοις αγιοις τουτον οψεται φανερως αντιθετον˙ «του γαρ Υιου», φησιν, «εστι τε και λεγεται το Πνευμα, ουχ ως δι’ αυτου χορηγουμενον η φαινομενον (επειδηπερ αναρχως μεν το Πνευμα του Υιου, το δε χορηγειν ουκ αναρχον) ουδ’ ως ομοουσιον˙ λεγοιτο γαρ αν και ο Υιος του Πνευματος». Αλλ’ ο μεγας Βασιλειος, ου και ακατασκευος η ρησις διαφεροντως εστιν ισχυροτερα των λατινικων συλλογισμων τε και διαιρεσεων, ουτος ουν εν τω Περι του αγιου Πνευματος λογω, «το δι’ Υιου», φησι, «πεφηνεναι το Πνευμα σαφες πεποιηκεν ο αποστολος, Υιου Πνευμα ονομασας αυτον. Ορας οτι Χριστου το Πνευμα λεγεται ως παρ’ αυτου χορηγουμενον τε και φαινομενον; Πνευμα μεν ουν Υιου αναρχως εστι τε και λεγεται˙ αλλα και αυτο το χορηγειν εχειν αναρχως εχει ο Υιος˙ ουδεμια γαρ προσληψις η αφαιρεσις (σελ. 242) εκει, ως δ’ υπο χρονον οντα τα λαμβανοντα, χρονικως ελαβον την χορηγιαν.

Αλλα και ως ομοφυες και ομοουσιον λεγοιτ’ αν το Πνευμα του Υιου, ως ο αυτος μεγας Βασιλειος εν τω Προς Αμφιλοχιον οκτωκαιδεκατω κεφαλαιω «Πνευμα Χριστου», φησι, «λεγεται, ως κατα φυσιν ωκειωμενον αυτω». Και ο θειος Κυριλλος εν τω Περι του αγιου Πνευματος αγωνιστικω φησι λογω˙ «το Πνευμα το αγιον, ωσπερ κατ’ ουσιαν υπαρχει του Θεου και Πατρος, ουτω και του Υιου κατ’ ουσιαν εστιν, ως μετα του Υιου ουσιωδως γεννηθεντος, εκ του Πατρος αφραστως εκπορευομενον»˙ καν τη του Κατα Λουκαν ευαγγελιου εξηγησει, «ωσπερ», φησιν, «ο δακτυλος απηρτηται της χειρος, ουκ αλλοτριος ων αυτης, αλλ’ εν αυτη φυσικως, ουτω και το Πνευμα το αγιον τω της ομοουσιοτητος λογω συνηπται μεν προς ενωσιν τω Υιω, εκ του Θεου δε και Πατρος εκπορευεται». Πνευμα μεν ουν Υιου και ως ομοφυες λεγοιτ’ αν˙ ου λεγεται δε και ο Υιος του Πνευματος, ως αν μη Πατηρ το Πνευμα δοξη. Επεισι μοι τοιγαρουν θαυμαζειν το της λατινικης παρουσιας υπερβαλλον, αναλογιζομενω οτι του Πνευματος κατα τους ειρημενους παντας τροπους λεγομενου του Υιου, καθ’ ενα δε μονον ουδαμως, αυτοι παντας μεν εκεινους δυσσεβως ηγνοησαν τε και ηθετησαν, τω δε μηδαμως ειρημενω προσχοντες και τουτο δυσσεβως, εκ του Υιου την υπαρξιν εχειν το Πνευμα εδογματησαν τε και ηθετησαν, τω δε μηδαμως ειρημενω προσχοντες και τουτο δυσσεβως, εκ του Υιου εστι τε και λεγεται. Αλλ’ ιν’ επι βεβαιαν εδραν στηριξωμεν τους περι τουτου λογισμους, σαφεστατω τε και θεοπνευστω λογω τουτους επισημηναμενοι, Ιωαννην οισθα τον εκ Δαμασκου πυρσευσαντα και την οικουμενην ολην φωτι περιαυγασαντα θεογνωσιας. Ουχ ουτος αριδηλοτατα φησιν, «ως Πνευμα μεν Υιου λεγομεν, εκ δε του Υιου ου λεγομεν»; “Ναι”, φησι, “και ουκ εχω λεγειν ως ουχ ουτος ουτως ειρηκεν, αλλ’ εχω λεγειν ως προς το πρωτον αιτιον εκ του Υιου ου λεγεται”. (σελ. 244) Βαβαι˙ εστι δε σοι και αλλο αιτιον επι της θεοτητος, ει μη το πρωτον; Τουτο γαρ εφ’ ημων των δεδημιουργημενων τοις πατρασιν ειρηται και ουτως εχει λογον το πρωτον επι του αιτιου, ως και του Υιου του Πνευματος οντων συναιτιων. Διο και προκαταρκτικον τον Πατερα αιτιον ο μεγας ειρηκε Βασιλειος. Ωσπερ δε Πατηρ μεν εστι κυριως του μονογενους, λεγεται δε και ημων των μη γεγεννημενων αλλα δεδημιουργημενων υπ’ αυτου, ουτω παλιν πρωτον αιτιον δι’ ημας κυριως˙ λεγεται δε κακει παρα των θεολογων, ως δεικτικον της του Πατρος υποστασεως, αλλ’ ουχ ως και του Υιου συναιτιου οντος επι της θεοτητος. Ουκ επι του αναρχου τοινυν Πνευματος το προκαταρκτικον και πρωτον αιτιον, απαγε της βλασφημιας, αλλ’ επι των εσχηκοτων την χρονικην αρχην, εφ’ ων και ο Υιος τω Πατρι συναιτιος εστιν. Αλλα μην εφ’ ων πρωτον κυριως αιτιον εστιν ο Πατηρ, των κτισματων δηλαδη, ουκ ευσεβες ειπειν, ως του Υιου μεν την κτισιν λεγομεν, εκ δε του Υιου ου λεγομεν. Ει τοινυν και επι του ακτιστου Πνευματος πρωτον αιτιον υπηρχεν ο Πατηρ, ως και του Υιου οντος συναιτιου, δυσσεβους αν ην λεγειν, ως εκ του Υιου ου λεγομεν. Επει δε ο τουτο λεγων ουκ ευσεβης μονον, αλλα και τοις αγιοις εναριθμιος, δυσσεβης αρ’ ο λεγων συναιτιον τω Πατρι τον Υιον επι του Πνευματος και δια τουτο πρωτον αιτιον επι της ανωτατω Τριαδος τον Πατερα. Τουτο γαρ δι’ ημας τους δια του Υιου γεγονοτας ακουει ο Πατηρ, διο και ποιητης ημων εκατερος, μενουνγε και Πατηρ˙ καν εις και εφ’ ημων λεγηται ποιητης τε και Πατηρ ο Πατηρ συν τω Υιω, αλλ’ ως μιαν και την αυτην δημιουργικην δυναμιν πλουτουντες. Εκει δε παντη τε και παντως εις Πατηρ, εις αιτιος˙ ου γαρ εστι το γονιμον αμφοιν, αλλα μια πηγαια θεοτης, ο Πατηρ. Που γουν ολως χωραν εχει

το πρωτον αιτιον; ως και του (σελ. 246) αιτιατου οντος συναιτιου; Ασεβης ο λογος˙ ες καρακας ριπτεσθω, μη τοις νοητοις σε κοραξι συννομον καταστηση. Πως δε αρα ο σοφος ουτος ειπερ τις τα θεια Ιωαννης, και ταυτα την ασφαλη δοξαν περι Θεου ηκριβωμενως εκτιθεις, απροσδιοριστως αν προεθετο το προσδιορισμου δεομενον; Ποιον δε ουχ εξει χωραν των αφρονως παρα των κακοδοξων ειρημενων, ει προσδιοριζειν δοιημεν τα απροσδιοριστως περι της τρισυποστατου θεοτητος εκπεφασμενα; Επει γαρ Πνευμα ο Θεος, και των τριων εκαστον εν μερει Πνευμα λεγεται. Ει τις ουν καινοτομων ελεγεν οτι εκ του Πνευματος εστιν ο Υιος, επει Θεος ο Υιος και εκ Θεου, Πνευμα δε υπαρχει ο Θεος, ειθ’ ημεις αντεπεφερωμεν οτι Θεος μεν Πνευμα και Θεου Πνευμα λεγεται, Θεος δε εκ Πνευματος ου λεγεται, αρα αν ειχε λεγειν, ως προς το πρωτον αιτιον ου λεγεται; Ουμενουν. Τολμησαντος δε τινος μη δημιουργον ειναι φαναι τον Υιον, αρ’ αν ημεις εδικαιωσαμεν αυτον ειποντες, ως προς τον πρωτον αιτιον ουκ ειναι φασκει τον Υιον δημιουργον; Απαγε. Ημων δ’ αυ λεγοντων ευσεβως, ‘ως ουκ ην οτε ουκ ην ο Υιος’, ει τις προσδιοριζων ελεγε μη αιωνιως αλλα χρονικως, ως τον χρονον μονον, αλλ’ ουχι και τον αιωνα συμπεριβαλλουσης της φωνης, ουκ ευθυς αν παρ’ ημων ακουσειεν ως τουθ’ ο λεγεις, ανθρωπε, σαφης αθετησις εστι των ομολογουμενων και διαστροφη των ευσεβως κειμενων; Ουτω πασης δυσσεβειας εστιν αφορμη και αρχη και ριζα και πηγη το προσδιοριζειν τα τεθεολογημενα τοις θεοφοροις ημων πατρασιν απροσδιοριστως˙ και σχεδον τουτο μονον των απαντων μιγνυει τα αμικτα και συγκλωθει, το του λογου, τα ασυγκλωστα και τα πολεμιωτατα προς αλληλα, ευσεβειαν τε και ασεβειαν, και τους αντεχομενους εκατερας ως μηδεν αντικειμενους προς απατην δεικνυσι. Τοσουτω δε οι Λατινοι τουτω καταχρωνται, ως και των αγιων ακουοντες θεολογουντων απροσδιοριστως οτι (σελ. 248) μονος ο Πατηρ αρχη και ριζα και πηγη θεοτητος, αυτοι παντα ταυτα προσδιοριζουσι (μαλλον δε δια του προσδιορισμου δολιως τουτοις αντιδογματιζουσι) καιτοι πασαις εχρην αυτους ομου στοιχειν ταις των θεοσοφων θεολογων φωναις, και που μεν λεγουσαις εκ μονου του Πατρος το Πνευμα, διο και μονον αιτιον τον Πατερα και πηγην θεοτητος, που δ’ αυ, ως εκ του Υιου το Πνευμα συναγειν εις εν και φρονειν ευ εκ μονου του Πατρος, αλλ’ ουχι και εκ του Υιου το Πνευμα το αγιον. Οι δε συνειροντες η προφασιζομενοι το πρωτον ανασκευαζουσιν εκατερον, φασκοντες, οτι καθαπερ μονος Θεος αληθινος ο Πατηρ εστιν οτε λεγεται, και του Υιου οντος αληθινου Θεου και αγαθου, ουτω και μονος ο Πατηρ πηγη και αιτιος θεοτητος ως πρωτος˙ και ουδεν εμποδιον ειναι και τον Υιον αιτιον θεοτητος. Ου συνορωσι γαρ, ως εντευθεν και τον Υιον, μαλιστα δε το Πνευμα το αγιον εις κτισμα κατασπωσιν. Οταν γαρ λεγωμεν οτι μονος ο Πατηρ Θεος εστιν αληθινος, ου των ακτιστων προς αλληλα την αντιδιαστολην ποιουμεν, ουδ’ απλως τοτε τον Πατερα, αλλα την μονην εν τρισιν υποστασεσι θεωρουμενην φυσιν των κτισματων αποδιαστελλομεν. Ει τοινυν ουτω λεγομεν και μονος αιτιος θεοτητος ο Πατηρ, ως επ’ αυτου λεγομεν οτι μονος αγαθος, το Πνευμα το αγιον και κατ’ αυτους ουκ ον αιτιον θεοτητος εναριθμιον εσται τοις κτιστοις. Και μην εφ’ ων ως πρωτος και ως προκαταρκτικον αιτιον εσθ’ οτε λεγεται μονος ο Πατηρ, ως και του Υιου οντος συναιτιου και κοινωνουντος κατ’ εκεινα τω Πατρι ου μονον ο Πατηρ εσθ’ οτε μονος λεγεται Θεος αληθινος και μονος δημιουργος και μονος αγαθος και τα τοιαυτα, αλλ’ εσθ’ οτε και ο Υιος μονος αν ρηθειη˙ και ουχ ο Υιος μονος, αλλα και το Πνευμα. Επει γαρ το “μονος” τουτο την ακτιστον φυσιν αντιδιαστελλει των κτιστων, η δ’ ακτιστος φυσις

τρισυποστατος εστι και αμερως εφ’ εκαστης των (σελ. 250) υποστασεων ολη θεωρειται, αφ’ ης αν αυτην των τριων εμφυτων υποστασεων καλεσης, ολην λεγεις την τρισυποστατον φυσιν. Αρ’ ουν, ωσπερ λεγομεν ευσεβως οτι μονος εστι Χριστος ο επι παντων Θεος, εχοι τις αν ειπειν, μαλλον δε ηκουσται ποτε τις και τουτο ειρηκως, ως μονος ο Υιος αιτιος τε και πηγη της θεοτητος του Πνευματος; Η και αυτο το Πνευμα μονον αιτιον τε και πηγη θεοτητος, ο και κατα Λατινους ουδαμως αιτιον εστι θεοτητος; Καιτοι και τουτο των εικοτων ην, ειπερ ουτως ο Πατηρ αιτιος μονος θεοτητος ελεγετο, ως και του Υιου οντος συναιτιου. Δηλον τοινυν, μαλλον δε καταδηλον, οτι το «μονος» επι των υποστατικων λεγομενον ου τα κτιστα των ακτιστων, αλλα μιαν τινα των ακτιστων υποστασεων προς τας αλλας διαστελλει. Τις δ’ ουκ οιδεν, ως υποστατικον επι της θεοτητος το αιτιον εστιν; Ουκουν, ει μονος ο Πατηρ αιτιος και μονος αρχη και πηγη θεοτητος, ουδεμια αρα των θειων υποστασεων ετερα αιτια και αρχη και πηγη θεοτητος εστιν. Ου μην αλλ’ ει του αιτιου εν δυσι προσωποις επι της θεοτητος θεωρουμενου κατα τους Λατινους, ουδεν κωλυει λεγειν μονον τον Πατερα αιτιον θεοτητος˙ και του αιτιατου θεωρουμενου εν δυσι προσωποις, ουδεν κωλυσει λεγειν μονον το Πνευμα το αγιον αιτιατον υπαρχειν η μονον τον Υιον, ο μηδεις ποτε ουδεν των αιρετικων ετολμησεν ειπειν. Καιτοι, ει προσδιοριζειν δοιημεν τα τεθεολογημενα τοις αγιοις απροσδιοριστως, και τουτ’ αν ευχερως κατασκευασθειη παντι τω βουλομενω˙ αλλ’ ευθυς ουτος, ει μη μεταμεληθειη, καθυποβληθησεται τω αναθεματι˙ «ει γαρ τις», φησιν, «ευαγγελιζεται παρ’ ο ευηγγελισαμεθα, αναθεμα εστω». Τι δε ου φης ο και εκ του Υιου το Πνευμα λεγων και δια τουτο (σελ. 252) προσδιοριζων τα απροσδιοριστως τεθεολογημενα τοις αγιοις και τω θεολογουντι μη και εκ του Υιου το Πνευμα λεγεσθαι τω προσδιορισμω δολιως αντιλεγων; Αρ’ εχεις δειξαι, ως ου σχεδον πανθ’ ομοιος τυγχανεις ων τω υπευθυνω τουτω; «Εχω σοι», φησι, «δειξαι πολλους των θεολογων εναντιουμενους τη του Δαμασκηνου θεολογια ταυτη και το εκπορευειν νοειν διδοντας ειναι του Υιου». Βαβαι˙ και ολως, εστιν εν τοις θεολογοις, και ταυτ’ επι των αναγκαιοτατων και ων η πιστις ημων απασα εξηρτηται, εναντιοτης; Εστι δ’ ολως και θεολογιας ειναι τας εναντιουμενας η τους κατ’ αυτας θεολογους αμφοτερους; Ηκιστα. Ουκουν τουτον η εκεινους διαγραψομεν του χορου των ορθοδοξων κατα σε. Τι δε, των ευαγγελικων και αποστολικων ρηματων ουτως εχοντων και ουτω διευκρινουντων τα του Πνευματος, καθα προαπεδειξαμεν, ου τη δι’ αυτων πεφανερωμενη της ευσεβειας εννοια παντι τροπω συμβιβασομεν το δοκουν διαφωνειν; Αν δε τι και μη δυνηθωμεν των πατερικων ρηματων προς εκεινην αποκαταστησαι την διανοιαν, ουκ αυτο μεν αφωμεν, ως μη συνειναι δυνηθεντες, της δε ανωμολογημενης ευσεβειας ουδεν ηττον αντεχομενοι διατελεσωμεν; Παντι που δηλον, ως πασι τροποις ταις ανακεκηρυγμεναις υπο των ευαγγελικων και αποστολικων ρηματων της ευσεβειας προσεξομεν εννοιαις. Φερε δ’ ομως ορθοδοξους αναδειξαι προς αυτας επιχειρησωμεν τας υπο Λατινων υπερ των δοκουντων σφισι προτεινομενας πατερικας φωνας. Καν μεν διαρκως διαλυσαι σχωμεν την προς το φαινομενον αντιθεσιν, τω Θεω χαρις τω και τοις εν εσχατιαις ημιν κειμενοις της αγνοιας και της απαθους ζωης απωκισμενοις γνωσιν συνηγορον της εν (σελ. 254) τω αληθειας παρασχοντι. Ει δ’ αρα μη τοιουτον αποδουναι κατα παντα σχοιημεν τον λογον, ει τις εν Χριστω τελειος και σοφος τα θεια και πνευματικα, της

προαιρεσεως ημας αποδεξαμενος, αυτος παρ’ εαυτου τον κρειττω λογον διδασκετω, ποθουντας και μαθητιωντας οτι μαλιστα και το ενδεον ημων αναπληρων εντρεπετω λεγεωτερον τους ταναντια τη ευσεβεια συναγειν εκ τουτων πειρωμενους. Ειπε δη, τινες και τι τα παρ’ εκεινων ειρημενα˙ των γαρ αδυνατων εστι μη ομολογειν αλληλοις απαντας τους θεοφορους και Χριστω τω Θεω των θεοφορων, μιας αυτοις εκ του ενος Πνευματος του Χριστου της επιπνοιας ουσης˙ προς δε τουτω και μετ’ εκεινους σχεδον απαντας ουτος ο Δαμασκηνος εστι και υπ’ εκεινων απαντων εδιδαχθη και αυτος εαυτω μαρτυρει την προς εκεινους συμφωνιαν, ου “λεγω” λεγων, αλλα “λεγομεν”, και δι’ εαυτου κακεινους παριστησιν ημιν ουδαμου εκ του Υιου το Πνευμα λεγοντας καθ’ υπαρξιν. Υμεις δ’ εοικατε μοι του της αυτων μεγαλονοιας υφους μη εφικνουμενοι τοιαυτ’ ειεσθαι περι αυτων. Και γαρ και πρωτον αιτιον λεγεται παρα παντων ο Πατηρ, αλλ’ ηκουσας ως λεγεται˙ και ο μεγας Αθανασιος παρα του Λογου το Πνευμα το αγιον εκλαμπειν ειπεν, αλλ’ ηκουσας ως ειπε˙ και εικονα Πατρος μεν Υιον, Υιου δε το Πνευμα λεγομεν, αλλ’ ηκουσας ως λεγομεν˙ και πλεισθ’ ετερα, δοκουντα προς υμων, ημιν αλλ’ ουχ υμιν συμβαινοντα καθαρως αναπεφηνασι. Δωσει δε το Πνευμα καν τοις εξης λογον εν ανοιξει του στοματος ημων. Αλλα τις ο λεγων ως και του Υιου το εκπορευειν ενι; Αυτος, φασι, Γρηγοριος ο το θεολογειν επωνυμιαν εχων˙ «παντα γαρ», φησιν, «εχει ο Υιος τα του Πατρος, πλην της αγεννησιας». Επει τοινυν χωρις μονης της αγεννησιας εχει απαντα τα του Πατρος, πως ουκ αν εχοι και το εκπορευειν; Οντως ουκ εισι του Πνευματος του εν αυτω (σελ. 256) λαλουντος˙ ει γαρ ησαν, ουκ αν του αγιου τοιαυτα κατεψευδοντο, ος «και οσα περι του αγιου Πνευματος», φησι, «ταπεινοτερα παρα του Υιου λεγεται επι την πρωτην αιτιαν ανακτεον, ινα το εξ ου δειχθη». Τις ουν η πρωτη αιτια; Ουχι μονος ο Πατηρ; «Αλλα και παντα εχειν τον Υιον τα του Πατρος φησιν ανευ της αιτιας, του αιτιον ειναι δηλονοτι και αυτον θεοτητος». Εν γαρ ουτος αιτιον επι Θεου και μιαν αρχην αει κηρυττει, τον αγεννητον Πατερα, και θεϊκον οιδε τον μοναδικον. Και δια τουτο φησιν, «ημιν εις Θεος, οτι προς εν αιτιον τα εξ αυτου την αναφοραν εχει», ου το εξ αυτων λεγων εκ Θεου τον Υιον, και Θεον εκ Θεου το Πνευμα το αγιον. Δια μεσου δε Θεου εκ του Θεου, ου Θεον υφισταμενον δοξαζει, απαγε της βλασφημιας, αλλα τα κτιστα˙ καθ’ ο και πρωτον αιτιον τιθεται τον Πατερα λεγων εν τω δευτερω των Ειρηνικων ως, «οσω τιμιωτερον Θεος κτισματων, τοσουτω μεγαλοπρεπεστερον τη πρωτη αιτια θεοτητος ειναι αρχην η κτισματων και δια θεοτητος μεσης ελθειν επι τα κτισματα». Συ δε, ω της βλασφημιας, ο λατινικως φρονων δια μεσου του Υιου, ταυτο δ’ ειπειν δια μεσης της του Υιου θεοτητος, ελθειν φης τον Πατερα επι το προενεγκειν το Πνευμα το αγιον, και ουδε μεχρι τουτου σοι τα της καινοφωνιας ισταται, αλλα και εκ του Υιου το Πνευμα λεγεις κοινον ειναι Πατρος και Υιου το εκπορευειν, δια το του τουτονι τον θεολογον λεγειν προς τους απ’ Αιγυπτου καταπλευσαντας εχειν τον Υιον απαντα τα του Πατρος ανευ της αγεννησιας μονης. Ενταυτα γαρ δεκτεον σοι το «μονης», καν μη συνεκφωνηται˙ και δια τουτο σοι καγω τουτο προγραφω φανερως. Αλλ’ ειπε μοι, ουκ αυτος ουτος ο θεολογος προσεπαγει γραφων, «παντα δε οσα του Υιου, και του Πνευματος, πλην της υιοτητος»; Ειπερ ουν και του Υιου το εκπορευειν, εσται (σελ. 258) τουτο και του Πνευματος˙ ου γαρ υιοτητος το εκπορευειν˙ ην γαρ αν Υιος και Πατηρ, επει και το εκπορευειν εχει. Ο αυτος δε καν τω Περι του αγιου Πνευματος οικειω λογω και περι του αγιου

Πνευματος αυτου φησι˙ «τι ου δυναται των μεγαλων και ων Θεος; Τι δε ου προσηγορευται ων Θεος, πλην αγεννησιας και γεννησεως»; Ουκουν και προβολεα ονομασομεν το Πνευμα. Και το εκπορευειν δε κατα σε ομοιως εχει τω Υιω καντευθεν και διπλασιως η εκεινος˙ εξει γαρ ου το του Πατρος μονον, αλλα και το του Υιου κατα την περι του Υιου δοξαν. Ορας οσοις ατοποις περιπιπτει ο παντα εχειν τον Υιον τα του Πατρος ακουων και μη μονα τα της φυσεως νοων, αλλ’ εστιν α και των υποστατικων τοις φυσικοις συνειρων; Προαγειν μεν ουν τον περι τουτου λογον περαιτερω ουκ επαναγκες, σου γε εξεληλεγμενου, αλλα του καλου γε ενεκα και ινα μη προστριψαιτο τις μεμψιν τω αμωμητω, δειξομεν εξης ως εχειν μεν καλως η του αγιου ρησις, αγνοια δε των λατινικως φρονουντων εκλαμβανεται κακως. Συντελεσει δ’ οιμαι και προς αυτο το προκειμενον ο λογος ουκ ελαχιστα. Προσεκτεον δ’ οτι μαλιστα τον νουν. Ταυτον ειπειν επι Θεου αγεννητον και αναιτιον˙ διο καν πασας εναλιξης τας θεολογουσας βιβλους, ουδαμου το Πνευμα το αγιον αγεννητον ευρησεις ειρημενον και ταυτ’ ον του γεννητον. Δαμασκηνος δε ο θεοφορος ειπων εν ογδοω των Δογματικων οτι, «παντα οσα εχει ο Πατηρ και αυτου του Πνευματος εισι, πλην της αγεννησιας», εδειξεν ως ου μονον το αγεννητον τω αναιτιω ταυτον, αλλα και το αναιτιον τω αιτιω ταυτον εστιν επι Θεου˙ συντρεχει γαρ τω αναιτιω το αιτιον επι Θεου, αιτιον δε φημι θεοτητος Υιου και Πνευματος. Θελων ουν ειπειν οτι το Πνευμα παντα τα του Πατρος εχει πλην του αναιτιου ειναι και του αιτιον ειναι, (σελ. 260) κατα το γενναν δηλαδη και εκπορευειν, χωρις μονης της αγεννησιας ειπεν, ως αυτης παντα συμπεριβαλλουσης, οσα του Πατρος εστιν ιδια. Θεος ουν αγεννητος και αναιτιος˙ Θεος δε αναιτιος θεοτητος αιτιος. Ουτω δε ων αιτιος εμφυτου πλουτου, εαυτου κατα μηδεν αποδεοντος, αυτεπιβουλος αν ην, ενος και μονου υπαρχων αιτιος και ουτω πενιαν εαυτω τον πλουτον ποιουμενος. Προ δε τουτω και ατελες το παντη και παντως εν˙ διο και χωρητον τοις προς θεογνωσιαν ατελεσιν Ιουδαιοις εγενετο. Αλλ’ ουδε ομοουσιου δυαδος υπαρχων αιτιος και το μεν γεννων, το δε εκπορευτως προβαλλομενος, απειροκαλως, ιν’ ουτως ειπω, επι πλειον εξενεχθειη, και ταυτ’ εν εαυτω τε και τοις εξ αυτου πασαν απειριαν περιοριζων. Προς δε τουτοις ουδε τροπος ετερος εμφυτου υπαρξεως˙ διο και το υπερ ταυτα ου θεοτης, αλλα θεοτητος εκπτωσις˙ ταυτ’ αρα και των αθεων Ελληνων η πολυθεΐα εστιν. Αλλα μην μοναδος προς δυαδα κεκινημενης και περαιτερω μη προηγμενης, δηλαδη παντουργου Θεου Πατρος προς γεννησιν τε και προοδον Υιου δημιουργου των παντων και τα παντα τελεσιουργουντος, ουθ’ ο Υιος δια του Πνευματος (ατελης γαρ ην εκ του Πατρος, ει δια του τελεσιουργουντος εγεννατο Πνευματος) ουτε το Πνευμα δι’ Υιου˙ προς γαρ τω ατελες ειναι εκ Πατρος, και ταυτα το παντα τελειουν, και των δεδημιουργημενων ην αν εν˙ τα γαρ δι’ εκεινου γεγονε, δι’ Υιου δε το Πνευμα εγνωσται. Και εν φωτι τω Πνευματι φως ορωμεν τον Υιον προφητικως ομου και πατρικως ειπειν˙ ως αν ειδωμεν μη μονον εκ μιας υπαρχοντα αρχης, αλλα και αδιαστατως εχοντα προς αλληλα και ενυπαρχοντα αλληλοις και αλληλα (σελ. 262) δεικνυντα και δι’ αλληλων προφαινομενα, αλλ’ ου δι’ αλληλων η και εξ αλληλων η αλληλων οντα˙ εν γταρ το εξ ου. Και τοινυν ο θεολογων παντα εχειν πλην τον Υιον τα του Πατρος πλην αγεννησιας παντα εχειν αιτιας ειρηκεν, ως και αλλαχου των συγγραμματων σαφως ουτω προσδιωρισεν. Ει δε παντα εχει ο Υιος τα του Πατρος πλην του

ειναι αιτιος, δηλαδη θεοτητος, αιτιος δε ο Πατηρ ου γεννων μονον τον Υιον, αλλα και το Πνευμα εκπορευων, παντα εχει ο Υιος τα του Πατρος, πλην του τον Υιον γενναν τε και το Πνευμα εκπορευειν˙ α μονου του Πατρος οντα το αγεννητον αυτω προσμαρτυρει. Διο και ο Δαμασκηνος θεολογος εν τω Περι της αγιας Τριαδος, «δια τον Πατερα», φησι, «τουτεστι δια το ειναι τον Πατερα, εχει ο Υιος και το Πνευμα παντα α εχει, τουτεστι δια το τον Πατερα εχειν αυτα, πλην της αγεννησιας και της γεννησεως και της εκπρορευσεως». Ει δε η αγεννησια το παντη τε και παντως αιτιον επι Θεου δηλοι, η γεννησις το μηδαμη μηδαμως αιτιον θεοτητος ειναι το γεννητον αναγκαιοτατα δηλωσει, καθαπερ και η εκπορευσις το εκπορευτως εκ του Πατρος υπαρχον. Ει δε μη μηδαμη μηδαμως αιτιος υπαρχει ο Υιος θεοτητος, πως αν ειη εξ αυτου το Πνευμα; Η πως πρωτον αιτιον ο Πατηρ, ειται ο Υιος τουτω, ως και εξ αυτου του αγιου εκπορευομενου Πνευματος, καθως φρονειν δειν οιονται Λατινοι, παραφρονουντες, ως εγωμαι, και τας πατρικας παρανοουντες ρησεις; Ου γαρ ο φερωνυμως θεολογος ουτος ουτως, «αλλα παντα», φησιν, «εχει ο Υιος τα του Πατρος πλην αγεννησιας», ταυτον δ’ ειπειν, ανευ της αιτιας, τουτω δε ταυτον ειπειν, ανευ του γενναν και εκπορευειν; Κατα ταυτα γαρ αιτιον το αιτιον. Και παντα, οσα εχει ο Υιος, του Πνευματος, πλην της υιοτητος, ει δε βουλει της γεννησεως˙ ου γαρ φοβησομεθα μη αναιτιον, ει και αυτο αιτιον ειναι φωραθειη, γεννησιν μη εχον˙ ουδε γαρ αναιτιον, ει και μη γεννητον˙ το γαρ ως (σελ. 264) αναιτιον γεννησιν μη εχον, αυτο τε καθ’ εαυτο πανταπασιν αναιτιον, και παντι τροπω θεοτητος αιτιον. Ουτως ημεις τοις εν Πνευματι θεολογουσι, συνωδα φθεγγομεθα˙ και ουτω τους απαδοντα φθεγγομενους απελεγχομεν, καθ’ εαυτων δεικνυντες τας γραφικας μαρτυριας προτιθεντας. Κακεινο γαρ, οπαρα του αυτου θεολογου προαγειν υπερ της σφων αυτων δοξης των Λατινων οιονται φυλον, οτι το οικειον αξιωμα ο Κυριος εδειξε προς τους μυστας ειπων, «αυτος υμιν εγω πεμψω το Πνευμα» το αγιον, καθ’ εαυτων ως ουκ ισασι προαγουσιν. Επει γαρ ως αληθως το πεμπειν το Πνευμα μεγα και υπερ το μεγα και Θεου μονου (ο Πατηρ γαρ ειπων προτερον πεμψειν τον παρακλητον, ειτ’ αυτο “εγω”, φησι, “πεμψω”, το οικειον αξιωμα δεικνυς, ως αν αυτο τε το πραγμα φωνην ωσπερ αφιεν κηρυττοι και ο της θεολογιας επωνυμος εξηγησαιτο). Ει μη παρα του Πατρος ο Κυριος μονου, αλλα και παρ’ εαυτου ηδει εκπορευομενον και την υπαρξιν εχον, πως ου προσθεις ειπεν, «ο παρα του Πατρος και παρ’ εμου εκπορευεται»; Ου γαρ ην ταπεινοτερον τηνικαυτα περι εαυτου φθεγγομενος, δι’ οπερ αν τουτο μονον και παρηκεν επικρυψαμενος. Δηλον ουν και τυφλω, φασιν, ως ουχι και εκ του Υιου εκπορευεται το Πνευμα το αγιον. Μεγα μεν ουν αξιωμα το πεμπειν εχειν το θειον Πνευμα, και τοσουτο μεγα, ως ομοφυα και ισον και ομοτιμον δεικνυναι τω Πατρι τον Υιον, καθαπερ και το Πνευμα ομοουσιον τε και ομοτιμον τω Πατρι συνιστησι το μη παρα του Πατρος μονου, αλλα και παρ’ αυτου του Πνευματος τον Υιον αποστελλεσθαι. Θεϊκον γε μην και φυσικον εστι τουτι το αξιωμα, αλλ’ ουχ υποστατικον˙ ει γαρ υποστατικον ην το αποστελλειν, ουκ αν ην κοινον Πατρος, Υιου και Πνευματος. Θεος ουν αληθινος ο αλλος παρακλητος˙ ο δη (σελ. 266) τουτον αποστελλων πως ουχι Θεος αληθινος; Ει δε και παρ’ εαυτου ερχομενον ως αυτοκελευστον αποστελλει τον παρακλητον ο Υιος, πως ου μιας εστιν εξουσιας και θελησεως, πως ουχι και μιας αν ειεν φυσεως; Ορας ως η αποστολη του θειου Πνευματος την του αποστελλοντος προς τον αποστελλομενον ομοβουλιαν και ομουσιοτητα παριστησιν, ο μεγιστον

εστιν αξιωμα, προσον μεντοι τοις τρισι καλως τε και θεοπρεπως, ως και την αυτεξουσιοτητα δεικνυον των αποστελλομενων ουτως; Ο δε λεγων μη θεϊκον ειναι το αξιωμα τουτο, αλλα προβλητικον, πρωτον μεν ου τον Υιον μονον αιτιον δεικνυσι του θειου Πνευματος, αλλα και του Υιου το Πνευμα. Προς δε τουτω και της προς ημας ελευθερως την εκατερου τουτων αυτοβουλιαν αλλοτε αλλην αθετει κακως, μη θελησεως αλλα φυσεως δογματιζων ειναι την προς ημας αποστολην, τοιγαρουν και αναρχον. Α γαρ μη τω θελειν αλλα τω πεφυκεναι εκ Θεου, προαναρχα εστιν, αλλ’ ουκ αρκτα. Και μην ο της θεολογιας επωνυμος προς τους ελαττω νομισαντας τον Υιον, οτι απεσταλη παρα του Πατρος, τεκμηριον ειναι φησι την αποστολην της πατρικης ευδοκιας, αλλ’ ουχι της αυτου προαιωνιου υπαρξεως. Φρενοβλαβως ουκουν οι Λατινοι τεκμηριον ηγουνται την εκ του Υιου του Πνευματος αποστολην της παρ’ αυτου προαιωνιου υπαρξεως. Αλλα και εγηγερθαι γεγραπται, φησι, και ανειληφθαι παρα του Πατρος, αλλα και εαυτον ανεστακεναι και ανεληλυθεναι παλιν˙ εκεινα της ευδοκιας, ταυτα της εξουσιας. Επει γουν και το Πνευμα το αγιον ει και παρα του Υιου απεσταλη, αλλα και παρ’ εαυτου προς ημας αφικετο, εκεινο της ευδοκιας χρη λεγειν, τουτο της εξουσιας˙ αλλα μη καινοτομειν εντευθεν αλογως τον της υπαρξεως τροπον του θειου Πνευματος. Προς μεν δη τω της θεολογιας επωνυμω τουτω (σελ. 268) ουδ’ ο μεγας Βασιλειος ευρηται που λεγων και εκ του Υιου το Πνευμα˙ ει δ’ εκ του Πατρος τουτο δια του Υιου εν τοις Προς Ευνομιανους περι του θειου Πνευματος ειρηκει κεφαλαιοις, αλλ’ αυτος εαυτου εν τοις αυτοις κεφαλαιοις ερμηνευς γενομενος, επι της μεταδοσεως τουτο φαναι διεσαφησε γραφων˙ «το μεν εκ Θεου το Πνευμα ειναι τρανως ανεκηρυξεν ο αποστολος, λεγων οτι το Πνευμα το εκ του Θεου ελαβομεν, και το δια του Υιου πεφηνεναι σαφες πεποιηκεν, Υιου Πνευμα ονομασας αυτο, καθαπερ Θεου, και νουν Χριστου προειπων, καθαπερ και Θεου Πνευμα ως του ανθρωπου. Ορας οτι εκ Θεου μεν, δηλονοτι του Πατρος, εχει το ειναι, δια δε του Υιου το μεταδιδοσθαι και φανερουσθαι; Και ως Υιου Πνευμα ονομαζεται και νους, αλλ’ ουκ εκ του Υιου, καθαπερ και του ανθρωπου; Και τουτου γαρ το οικειον πνευμα και ο νους αυτου εστιν, αλλ’ ουκ εξ αυτου, ει μη αρα κατ’ ενεργειαν. Τουτο δη και αλλαχου ποιων αριδηλοτερον ο μεγας ουτος, «το Πνευμα», φησι, «του Υιου μεν ηρτηται, ω αδιαστατως συγκαταλαμβανεται, εκ δε της του Πατρος αιτιας εξημμενον εχει το ειναι, οθεν και εκπορευεται, τουτο γνωριστικον της κατα την υποσταστιν υπαρξεως σημειον εχον, το μετα τον Υιον και συν αυτω γνωριζεσθαι και εκ του Πατρος υφεσταναι. Ο δε Υιος, το εκ του Πατρος εκπορευομενον Πνευμα δι’ εαυτου και μεθ’ εαυτου γνωριζων, μονος μονογενως εκ του αγεννητου φωτος εκλαμψας, ουδεμιαν κατα το ιδιαζον των γνωρισματων την κοινωνιαν εχει προς τον πατερα η το Πνευμα το αγιον». Ακουεις το γνωριστικον σημειον της του θειου Πνευματος υποστασεως, οτι το γνωριζεσθαι δια του Υιου εστιν, αλλ’ ουχι το την υποστασιν εχειν εξ αυτου, αλλ’ εκ του Πατρος υφεσταναι; Λεγων δε και αυτος ο Κυριος εν τοις ευαγγελιοις, «οταν ελθη ο Παρακλητος ον εγω πεμψω υμιν παρα του πατρος, το Πνευμα της αληθειας, ο παρα του Πατρος (σελ. 270) εκπορευεται», ουχι του Πνευματος μεν εδειξεν ιδιαζον υπαρχον γνωρισμα το εκπορευεσθαι, το δε εκπορευειν του Πατρος, επει και υποστατικον τουτων εκατερον εστιν, ιδιαζοντα δε εστι τα υποστατικα; Μηδεμιαν ουν κατα τον μεγαν Βασιλειον

προς τα ιδιαζοντα των γνωρισματων του Πατρος την κοινωνιαν εχων ο Υιος, ουδε το εκπορευειν εξει. Δια τουτο παλιν ο αυτος Προς τους Ευνομιανους περι του Πνευματος φησιν˙ «Υιος Θεου, καρπος αγιος εξ αγιου, αΐδιος εξ αϊδιου, Πνευματος αγιου χορηγος εις υποστασιν και μορφωσιν κτισεως». Ορας οτι χορηγος του Πνευματος, αλλ’ ουχ υποστατης ο Υιος; Και ως η εκ του Υιου χορηγια δι’ αιτιαν, ιν’ υποστηση και μορφωση την κτισιν τω Πνευματι; Προσεχε δη και τοις εξης˙ «ο γαρ τον Υιον», φησιν, «αναιρων, την αρχην της των ολων δημιουργιας ανειλεν˙ αρχει γαρ της απαντων υποστασεως ο του Θεου Λογος, δι’ ου τα παντα γεγονεν». Ορας; Της απαντων υποστασεως ο του Θεου Λογος, αλλ’ ουχι της του θειου Πνευματος υποστασεως αρχει˙ και αρχη εστι της των ολων δημιουργιας, αλλ’ ουχι της υπαρξεως του Πνευματος. Πως δ’ αν ενταυθα τον Υιον υπερυψουν βουλομενος ο μεγας Βασιλειος, ειπερ ειχε λεγειν αρχην τουτον του θειου Πνευματος, ως δι’ αυτου το ειναι σχοντος, ουκ αν ειπεν, αλλα χορηγον μεν αυτου μονον, αρχην δε μονης της δι’ αυτου το ειναι λαβουσης κτισεως; Αλλ’ ο Χρυσοστομος, φασι, θεολογος, «ηλθε» φησιν «ο Χριστος προς ημας, εδωκεν ημιν το εξ αυτου Πνευμα και ανελαβε το ημετερον σωμα»˙ και παλιν, «δια το γενεσθαι ναον της θειας δυναμεως επι γης το σωμα του Χριστου, γινη και συ ναος καθ’ ομοιωσιν αυτου˙ δεχη γαρ εκπεμπομενον παρ’ αυτου το Πνευμα˙ ωσπερ ουν Χριστον επιγνους επεγνως Θεον ουτω δη και Πνευμα Χριστου εδεξω Θεον». (σελ. 272) Περι μεν ουν της επιγνωσεως αυτοθεν δηλον˙ περι δε της αποστολης και της δοσεως και προτερον ειρηκαμεν. Δει δ’ ομως κανταυθα πρωτον συνιδειν, τι ποτ’ αρα Πνευμα φησιν ο Χρυσοστομος Πατηρ λαμβανομενον τε και διδασκομενον, αυτην την ουσιαν και την υποστασιν του Πνευματος η την χαριν και την ενεργειαν; Αλλ’ ινα μη καμνωμεν ανερευνωντες, αυτον τουτον τον χρυσουν θεολογον ερμηνεα προβαλωμεθα και του νυν ζητουμενου παρ’ ημων˙ ουτος γαρ εν μεν τω Περι του Πνευματος λογω, «η δωρεα», φησι, «πεμπεται, το Πνευμα ουκ αποστελλεται». Ιωαννου δε του προδρομου και βαπτιστου λεγοντος ακηκοως περι Χριστου, ως ουκ εκ του μετρου παρα του Πατρος ελαβε το Πνευμα, «ου γαρ εκ μετρου», φησι, «διδωσι το Πνευμα ο Πατηρ», αλλα παντα δεδωκεν εν τη χειρι αυτου», εξηγουμενος αυτος φησι˙ «Πνευμα ενταυθα την ενεργειαν λεγει˙ αυτη γαρ εστιν η μεριζομενη. Παντες γαρ ημεις μετρω την ενεργειαν του Πνευματος ελαβομεν, εκεινος δε ολοκληρον ελαβε πασαν την ενεργειαν˙ ει δε η ενεργεια αυτου αμετρητος, πολλω μαλλον η ουσια». Και αλλαχου παλιν εκεινο το ψαλμικον εις εξηγησιν προθεις, «εξεχυθη χαρις εν χειλεσι σου», «ορας», φησιν, «οτι περι της οικονομιας ο λογος»; Και μετ’ ολιγα˙ την χαριν γαρ φησιν ενταυθα την ελθουσαν επι την σαρκα˙ πασα γαρ η χαρις εξεχυθη εις τον ναον εκεινον˙ “ου γαρ εκ μετρου διδωσιν εκεινω το Πνευμα ο Πατηρ”. Ημεις δε, μικρον τι και ρανιδα απο της χαριτος εκεινης εχομεν˙ “εκ του πληρωματος γαρ, φησιν”, “αυτου ημεις παντες ελαβομεν”, ως αν ειποι τις, εκ του υπερβλυζοντος, εκ του περιττευοντος. Και παλιν, ουκ ειπε “διδωμι το Πνευμα”, αλλ’ εκχεω απο του Πνευματος μου επι πασαν σαρκα”. Και η εν τοσουτοις του κοσμου κλιμασι διδομενη χαρις μερος τι της δωρεας εστι και αρραβων˙ “δους γαρ”, φησι, (σελ. 274) “τον αρραβωνα του Πνευματος εν ταις καρδιαις ημων”. Το μερος λεγει της ενεργειας, ου γαρ δη ο παρακλητος μεριζεται». Την γουν ενεργειαν ταυτην και ο ναος εκεινος ελαβε και τοις αξιοις παρ’ εαυτου παρεχει ο Χριστος. Συ δ’ ενταυθα νυν ακουων του χρυσορρημονος

λεγοντος, «ο Χριστος εδωκεν ημιν», αναμνησθητι και των λογων εκεινων, ους φθασαντες ειρηκαμεν, οτι Θεος και Θεου υπαρξις προς ετερον ουκ εστιν, ουδε δοδοται τινι˙ αλλα και αναιτιος εστιν, αυτον αιτιαν εχων τον εξ ου υπαρχει αναιτιως, αλλ’ ουκ εξ αυτου υπαρχων δι’ αιτιαν. Ωσπερ δε Θεος και Θεου υπαρξις αναιτιος, ουτω το δι’ αιτιαν γεγονος κοινον αυτω τε τω αναιτιω και τοις αναιτιοις εξ αυτου υπαρχουσι. Διο πολλακις ειρημενον και παρα του θεανθρωπου Λογου και καθεξης παρα των θεοφορων πεμπεσθαι τε και διδοσθαι παρα του Υιου το Πνευμα, ουδαμου χωρις αιτιας ειρηται, ουδ’ ανευ προσωπου του λαμβανοντος, δι’ ον και πεμπεται˙ αλλ’ αει συνεζευγμενον ταις αιτιαις αποδεδωκε πρωτον μεν ο μονος και Θεος και θεολογος, ος και το εκπορευομενον απολυτως εθηκε χωρις ηστινοσουν αιτιας, επειτα δε και οι δι’ αυτου λαλουντες απαντες, παρ’ ων ημεις διδασκομεθα μη την υποστασιν του παναγιου Πνευματος ειναι και εκ του Υιου, μηδε διδοσθαι ταυτην, μηδε λαμβανεσθαι παρ’ ουδενος, αλλα την θειαν χαριν και την ενεργειαν. Ει δ’ αρα και μη παντες, μηδ’ αει μεμνηνται των προσωπων η των αιτιων, ουχ ως μη ουτω φρονουντες, αλλ’ ως πολλακις ειρημενων και ως εντευθεν ομολογουμενων οντων. Και τουτο μη προσχοντες μηδ’ επιστησαντες οι λατινικως φρονουντες, πολλα των του μεγαλου Αθανασιου και των του θειου Κυριλλου παρενοησαν και περιετρεψαν κακως. Αλλα τι αν τις ειπει, παλιν οι τοιουτοι λεγουσιν, του Νυσσης θεηγορου ακουων Γρηγοριου λεγοντος, «προθεωρεισθαι τον Υιον κατα τον της αιτιας λογον της του Πνευματος υποστασεως»; Τι δ’ αν τις φαιη, ετερον ημεις ερουμεν (σελ. 276) ανθυπενεγκοντες η το αληθες και τοις μικρον εφιστασι γνωριμωτατον, οτι προθεωρειται η του Υιου υποστασις εκ του Πατρος κατα τον της αιτιας του Πνευματος υποστασεως, ου κατα τον της αιτιας λογον της του Πνευματος, αλλα κατα τον λογον της εαυτου εκ του Πατρος υποστασεως, ος εστι το γεννητως υπαρχειν εκ Πατρος; Πατερα γαρ τις ακουων, γννηματος ευθυς αυτον εννοει Πατερα˙ ηνικα δ’ αν οντα και λογον ακουση το γεννημα, τοτε και του θειου Πνευματος εις εννοιαν ερχεται. Και δια τουτο ο Υιος προ του Πνευματος εστι καθ’ υπαρξιν ουδαμως. Διο φησιν ο Νυσσης θειος ουτος προεδρος εν τω πρωτω των Προς Ευνομιον αντιρρητικων˙ «ως συναπτεται τω Πατρι ο Υιος και το εξ αυτου ειναι εχων ουχ υστεριζει κατα την υπαρξιν, ουτω παλιν και του μονογενους εχεται το Πνευμα το αγιον, επινοια μονον κατα τον της αιτιας λογον προθεωρουμενου της του Πνευματος υποστασεως». Τι ουν εστι το εντευθεν τω αγιω δεικνυμνον; Ουδεν αλλο παντως η οτι αμα εστιν ο Πατηρ και ο Υιος και το Πνευμα το αγιον˙ και ουτε το εκ του Πατρος ειναι τον Υιον προσισταται τι κωλυον αμα τω Πατρι εξ αϊδιου ειναι τον Υιον, ουτε το επινεια μονη κατα τον της οικειας αιτιας λογον, τουτεστιν ως Υιον προθεωρεισθαι απο του Πατρος, προσισταται κωλυον του Υιου εχεσθαι το Πνευμα και συν αυτω αμα ειναι απο του Πατρος. Σκεπτεον δε και τουτο φανερως προσκειμενον, ως ουδ’ απλως επινοια, αλλ’ επινοια μονον εφη προθεωρεισθαι τον Υιον του Πνευματος˙ και οτι τον μεν Υιον ειπεν εκ Πατρος, το δε Πνευμα το αγιον εχεσθαι φησι του Υιου, τουτεστιν αμα συν τω Υιω εκ του Πατρος υπαρχειν, αλλ’ ουκ εξ αυτου το ειναι εχειν. σ Αλλ’ ο αυτος, φασι, Νυσσης θεηγορος, αλλαχου σοφως μεσον τιθησι τον Υιον του Πατρος και του Πνευματος, και δι’ αυτου προσεχως οντος τω Πατρι και το Πνευμα (σελ. 278) παραδιδωσιν˙ ουτω γαρ, φησιν, εσται και μονογενης. Τι γουν, αν ημεις δειξωμεν αυτον την εκπορευτικην ιδιοτητα μονω τω Πατρι προσμαρτυρουντα και μονον αιτιον Υιου και Πνευματος τον Πατερα λεγοντα και εξ ενος και του αυτου προσωπου τον Υιον τε και το Πνευμα το αγιον και

προσεχως αμφω εξ αυτου και τον μη ουτω φρονουντα πολυθεον δεικνυντα; Διδασκων γαρ, πως εν τρισι προσωποις εις εστι Θεος «τα του ανθρωπου», φησι, «προσωπα παντα, ουκ απο του αυτου προσωπου κατα το προσεχες εχει το ειναι, ως πολλα και διαφορα ειναι προς τοις αιτιατοις και τα αιτια. Επι δε της αγιας Τριαδος ουχ ουτως˙ εν γαρ προσωπον και το αυτο του Πατρος, εξ ουπερ ο Υιος γενναται και το Πνευμα το αγιον εκπορευεται. Διο και κυριως τον ενα αιτιον μετα των αυτου αιτιατων ενα Θεον φαμεν τεθαρρηκοτως». Την δε εκπορευτικην ιδιοτητα μονω προσειναι δειξαι τω Πατρι δια τοσαυτης εποιησατο σπουδης, ως και μαρτυρα παραγαγειν τον εν βασιλευσι θειον ωδικον Δαβιδ, ου μονον εκ του Πατρος εκπορευομενον λεγοντα το Πνευμα το αγιον, αλλ’ εξ αυτης αυτου της υποστασεως. Φησι γαρ εν τω Περι θεογνωσιας λογω προφιλοσοφησας ουκ ολιγα περι Πατρος και Υιου, ως «Πνευμα δε το της πατρικης εκπορευομενον υποστασεως˙ τουτου γαρ ενεκα και πνευμα στοματος ο Δαβιδ ειρηκεν, ινα την εκπορευτικην ιδιοτητα τω Πατρι μονω προσουσαν πιστωσηται». Τι τουτων των ρηματων σαφεστερον η βεβαιοτερον η αλειπτοτερον η δεικτικωτερον, ως ουχι και εκ του Υιου εκπορευεται το Πνευμα; Ει γαρ και εξ αυτου, ουκ αν ην εξ ενος προσωπου κατα το προσεχες εκατερον, ουδ’ αν ειχομεν θαρρειν μιαν λεγειν σεβειν θεοτητος αρχην και ενα Θεον ισχυριζεσθαι τα τρια ειναι προσωπα. Ει καθαπερ το αιτιατον, ουτω και (σελ. 280) το αιτιον εν δυσι προσωποις ην ως και εφ’ ημων οραται, ουδ’ αν ην η εκπορευτικη ιδιοτης μονον του Πατρος, ει και ο Υιος το εκπορευειν ειχε˙ νυν δε μονω τω Πατρι προσουσαν αυτος τε ο Νυσσαεων Γρηγοριος πιστουται και τον θεοπατορα Δαβιδ προαγει προσπιστουμενον, μαλλον δε το Πνευμα το αγιον το δια των προφητων λαλησαν. Ορας ταναντια σαφως του Πνευματος φρονων και απεναντιας εκεινου δογματιζων και μαχομενος, αλλ’ ου θεολογων το Πνευμα, πονηρος διαιτητης θεογονου θεοτητος γενομενος και των του Θεου Πατρος ιδιων αποστερητης, κινων και μεταφερων τας ακινητους ιδιοτητας και το σαυτου μερος κυκων και συνταρασσων την υπερ παντα νουν και αυτοχρημα ειρηνην; Τι ουν, ου φριττεις ταυτ’ ακουων και αφιστασαι προς ταχος της δεινης κακοδοξιας και θρηνεις τον πρωην βιον ως μη ευσεβως ανυσας; Αλλ’ ιδωμεν και την προτεινομενην υπ’ αυτων αρτιως του Νυσσης μαρτυριαν και προς δυναμιν αναθεωρησαντες αυτην ανακαθαρωμεν τοις πασι το εν ταυτη δυσληπτον, ο αυτοις και την πλανην ως επιπαν απειργασατο˙ ειθε δ’ ην και αυτους καθαραντας, εξελεσθαι της απατης. Αλλα συντεινατε παρακαλω τον νουν οι νυν τε και αυθις εντευξομενοι. Παντα μεν γαρ τ’ ανδρος τουτουι τα ρηματα βαθειας εχεται φρενος, τα δε περι Θεου ως μαλιστα και τουτων μαλλον το νυν προτεθησομενον ημιν˙ γραφων γαρ Προς Αβλαβιον, δια τι, μιαν θεοτητα επι Πατρος και Υιου και Πνευματος αγιου λεγοντες, τρεις θεους λεγειν απαγορευομεν, το πανταπασιν ενιαιον παραστησας της θειας φυσεως, «ει δε τις», φησι, «συκοφαντοιη τον Λογον ως εκ του μη δεχεσθαι την κατα φυσιν διαφοραν μιξιν τινα των υποστασεων και ανακυκλησιν κατασκευαζοντα, τουτο περι της τοιαυτης απολογησομεθα μεμψεως˙ οτι το απαραλλακτον της θειας φυσεως ομολογουντες την κατα το αιτιον και αιτιατον διαφοραν ουκ αρνουμεθα, εν ω μονω διακρινεσθαι το ετερον του ετερου καταλαμβανομεν, τω μεν (σελ. 282) αιτιον πιστευειν ειναι, το δε εκ του αιτιου. Και του εξ αιτιας οντος παλιν αλλην διαφοραν εννοουμεν. Το μεν γαρ προσεχως εκ του πρωτου, το δε δια του προσεχως εκ του πρωτου˙ ωστε και το μονογενες αναμφιβολον επι του Υιου μενειν και το εκ του Πατρος ειναι το

Πνευμα μη αμφιβαλλειν, της του Υιου μεσιτειας και εαυτω το μονογενες φυλαττουσης και το Πνευμα της φυσικης προς τον Πατερα σχεσεως μη απειργουσης». Τουτο δη πρωτον ενταυθα λεκτεον αν ειη προς Λατινους˙ επειδηπερ υμεις ου το εξ αιτιας μονον, αλλα και το αιτιον εν δυσιν οιεσθε προσωποις (εν γαρ δυσι προσωποις τιθεσθε την αιτιαν του θειου Πνευματος και εν εκατερω τουτων διαφορως), ειπερ εφρονει καθ’ υμας ο της Νυσσης ουτος φανοτατος φωστηρ, διειλεν αν προ του αιτιατου το αιτιον. Τουτο δε ποιησας ουδαμως δηλος εστι μηδ’ εις νουν λαβων, οπερ υμεις εκ των εκεινου συναγειν πειρασθε λογων, αφ’ ων τω καλως σκοπουμενω και ταναντια των υμετερων αναφαινεται δογματων. Τουτο γαρ εστιν ο φησιν, ως ο Υιος ουκ απειργει την αμεσον του Πνευματος προς τον Πατερα σχεσιν, ει και μονος αυτος εστιν Υιος. Επειτα μηδε τουτο παραλειπτεον συνιδειν, ως μετα το ειπειν οτι «την κατα το αιτιον και αιτιατον διαφοραν ουκ αρνουμεθα», αιτιατον ομου μετα του Πνευματος και τον Υιον ειπων, επηνεγκεν, «εν ω μονω διακρινεσθαι το ετερον του ετερου καταλαμβανομεν», φανερως απαγορευων, την λατινικην καινοτομιαν, ως ου μονον αιτιατος, αλλα και αιτιος εστιν ο Υιος, και πασας τουτων εν βραχει τας επινενοημενας διαφορας αποσειομενος, οτι πρωτον μεν ο Πατηρ αιτιον εστιν επι του Πνευματος, δευτερον δε ο Υιος, και οσα τουτοις παραπλησια˙ εν μονω γαρ, φησι, τω αιτιω και τω αιτιατω την θειαν φυσιν κατανοουμεν, και το μεν αιτιον ουκ εν δυσι προσωποις θεωρουμεν, του δε αιτιατου (σελ. 284) μονου ταυτην την εν δυσι προσωποις διαφοραν εννοουμεν, ητις εστιν ουχ οτι το μεν τουτων και αιτιον εστι, το δε μονον αιτιατον, ως Ιταλοι φρονουσι, μαλλον δε παραφρονουσιν, αλλ’ οτι το μεν Υιος εστι, το δε ουχ Υιος. Και ουκ απειργεται τουτο παρα της του Υιου προς τον Πατερα κατα φυσιν ενωσεως. Ειπων γαρ ανωτερω του λογου, τι εστι τα τρια ταυτα, ο Πατηρ, ο Υιος και το Πνευμα το αγιον, οτι μια υπερουσιος ουσια, δεικνυς επειτα πως εστι τα τρια ταυτα, αρα αιτιατως ως εχοντα τι και αιτιον, η αναιτιως παντη, φησιν οτι το μεν αυτων εστιν αιτιον, το δε αιτιατως εχει το ειναι, αιτιατως δε φησιν εχει το ειναι ο Υιος τε και το Πνευμα το αγιον. Αρ’ ουκ εντευθεν εδειξεν ενταυθα, εν ειναι μονον αιτιον το ληφθεν εκ των τριων, δηλονοτι τον Πατερα μονον; Ειτα θελων δειξαι πως των δυο τουτων προσωπων εκατερον αιτιατως εστιν, ινα μη τις νομιση, καθαπερ οι Λατινοι, παλιν εκεινην την του αιτιου και αιτιατου διαφοραν και επι Υιου και Πνευματος εισαγειν, φησι σαφως, οτι επι τουτων αλλην διαφοραν εννουμεν. Λατινοι δε αντιθεϊκως τουτω φασιν ουκ αλλην, αλλα την αυτην˙ και του αγιου παλιν, πως αιτιατως εχει το ειναι ο Υιος φαναι προθεμενου, αυτοι πως αιτιος εστι φαναι συκοφαντουσιν αυτον. Το μεν γαρ ειναι τον Υιον οπωσουν αιτιον, ουδαμη δεικνυται λεγων η φρονων ο θεοφορος ουτος, και μαλιστα εν τοις αρτιως προκειμενοις ρημασιν αυτου. Αλλα το αιτιατως μεν και τουτον υπαρχειν, καθαπερ και το πνευμα το αγιον, αιτιατως μεντοι γεννητως, αιτιατως δε και το Πνευμα το αγιον υπαρχειν, ου γεννητως δε. Αμφοτερων γαρ λεγομενων, του Πατρος και εκ Πατρος, Υιου δηλονοτι και Πνευματος, τω Πατρι προσεχες ο μεγαλονους ειπε τον Υιον, δια μεσου δε αυτου, προσεχους οντος τω πατρι, εκ Πατρος ειρηκε το Πνευμα νοουμενον, αλλ’ ουκ εκπορευομενον δια μεσου του Υιου, (σελ. 286) παλιν οιον εκεινο λεγων, οτι του αιτιου και πρωτου ως αιτιου Πατρος φωτων οντος τε και λεγομενου, τουτεστιν Υιου και Πνευματος (αμφω γαρ, αλλ’ ουχ ο Υιος μονος δευτερευει του Πατρος, ως και Γρηγοριος ο θεολογος εν τοις Επεσι φησι) του γουν πρωτου προς αμφοτερα ταυτα Πατρος των φωτων λεγομενου (εκ γαρ

των λογιων ουκ αν ευροις ετεραν αυτου επωνυμιαν) των εξ αιτιου τουτου οντων, το γεννητως εκ φωτος προερχομενον φως προσεχως τω Πατρι νοειται παραυτα, καθαπερ και αυτος ο Νυσσης εν τω δευτερω των Προς Ευνομιον διατεινεται γραφων, «ως ουκ αν Πατηρ κεχωρισμενος αφ’ εαυτου νοηθειη μη υιου συνημμενου δια της του Πατρος εκφωνησεως», και παλιν, «εις τον Πατερα την πιστιν εχοντες, ομου τω ακουσαι τον Πατερα συμπαραδεξομεθα τη διανοια και τον Υιον». Ο μεν ουν Υιος εκ του Πατρος και εστι και νοειται, το δε Πνευμα το αγιον δι’ εαυτο μεν εκ προβολεως ειη αν και νοηθειη, αλλ’ ουκ εκ Πατρος, δια δε του προσεχως νοουμενου εκ Πατρος Υιου, και εκ Πατρος ειη αν το Πνευμα, εκπορευοντος μεν αυτο το Πνευμα, γεννωντος δε τον Υιον. Εκ γουν του γεννωντος το μη γεννητον Πνευμα πως αν ρηθειη; Ου δια τον Υιον μονογενη τε οντα και δια τουτο προσεχως ευθυς τω γεννωντι συνοουμενον και το γεννητον εαυτου ποιουντα μονον ιδιον και συντηρουντα, το δε Πνευμα δεικνυντα ου γεννητως ον εκ του Πατρος; Δια του Υιου αρ’ εχει το ειναι και νοεισθαι εκ Πατρος το Πνευμα˙ δι’ εαυτου εκ προβολεως αμεσως και αυτο προβαλλομενου. Διο, καθαπερ εφημεν, ουδ’ αιτιον, αλλ’ αιτιατον ειπε μονον τον Υιον και επισης τω Πνευματι αιτιατον˙ και ομοιως κατα το αιτιον ταυτα διεστειλεν απο Πατρος, καιτοι κατα την των Λατιων εκδοχην ουχ ουτως εδει φαναι. Αλλα, καθαπερ εφημεν, το αιτιον πρωτον διελειν δια (σελ. 288) του κατ’ αυτους εμμεσου υποστασεσιν ορωμενον, ειτα τω λογω προϊων και εκ του Πατρος ευθυς νοεισθαι τον Υιον ειπων και την αιτιαν προστιθεις, εχρης ειπειν, ει κατα Λατινους ην φρονων, ινα μη μονον αιτιατος ο Υιος, αλλα και αιτιος αναφανη˙ ο δε, τουτο μεν ουδαμως φησιν, αλλ’ “ινα”, φησι, “μονος ων γεννητος αναφανη” ταυτο δ’ ειπειν αιτιατος τον τροπον τουτον. Που τοινυν ενταυθ’ ορατε τον Υιον, ου μονον αιτιατος ων ανακηρυττεται; Και τουτο δε μοι λαβε κατα νουν, οτι μηδε συνεργουσαν ειρηκε ο μεγας ουτος την μεσιτειαν του Υιου, αλλα μη απειργουσαν, τουτεστι μη κωλυουσαν αμεσως εκ του Πατρος και το Πνευμα εκπορευεσθαι. Ποιησωμεν δ’ ως ενι φανεραν και δια παραδειγματων την διανοιαν. Εκ του πυρος αμεσως και το φως και ο ατμος προερχεται˙ ου γαρ ετερον δια θατερου. Το τοινυν πυρ επειλημμενον υλης ατμιζειν αμα και φωτιζειν πεφυκε, το μεν φως οια δη γεννων, τον ατμον δε εκπορευον, Εκ μεν ουν του φωτιζοντος το φως προσεχως και εστι και δ’ εαυτου νοειται εξ αυτου˙ ωσαυτως και ο ατμος εκ του ατμιζοντος. Ει δε τον ατμον φαιη τις εκ του φωτιζοντος, δια το φως ερει, δια του φωτος νοησας τον ατμον εκ του φωτιζοντος, της μεσιτειας του φωτος και εαυτω το μονογενες φυλαττουσης και τον ατμον μη απειργουσης της προς το φωτιζον σχεσεως, τουτεστι μη εμποδιζουσης αμεσως ειναι εξ αυτου. Αλλ’ ει βουλεσθε, και ετερον παραδειγμα προσθωμεν, ου καινον ουδ’ αηθες τοις θεολογοις, σαφηνειας χαριν πλειονος. Ο Καϊν υιος υπηρχε του Αδαμ και μονογενης αυτω προ του τεκειν τους αλλους, η δε Ευα τμημα˙ και εγενετο αν και ενοειτο τοτε τμημα Πατρος επ’ αληθειας πασης δια του Καϊν και ειναι και νοεισθαι και (σελ. 290) και λεγεσθαι πατρος τμημα κτησαμενη, της του υιου τουτου μεσιτειας και το μονογενες εαυτω τοτε φυλαττουσης και την Ευαν πατρος ειναι τμημα μη κωλυουσης˙ αλλ’ ου δια τουτο εμμεσως τε και ουκ αμεσως η Ευα την αρχην εκ του Αδαμ ετμηθη. Αφεις τοινυν την χρονικην αρχην τε και διαστασιν και την εκ συζυγιας γεννησιν και τ’ αλλ’ οσα μη θεοτητι κταλληλα, σκοπει προς τους του αγιου λογους το παραδειγμα και συνησεις ταληθες.

Αλλ’ μεν ουτω δι’ Υιου νοουμεν εκ γεννητικου, ταυτον δ’ ειπειν απο Πατρος, το μη γεννητον υπαρχον Πνευμα˙ δια τον Υιον γαρ εστι τε και λεγεται Πατηρ. Δι’ αυτου δε του Πνευματος, ου γεννητου οντος αλλ’ εκπορευτου, αμεσως εκ του εκπορευοντος αυτο νοουμεν, ταυτον δ’ ειπειν εκ προβολεως. Δια τι γαρ και ο φερωνυμος θεολογος Γρηγοριος ο μεγας ου Πατερα μονον, αλλα και προβολεα την μονην πηγαιαν θεοτητα καλει; Ου Πατερα μεν γεννηματος, προβολεα δε προβληματος; Ωσπερ ουν εχει το γεννημα προς τον γεννησαντα, ουτως εξει και το προβλημα προς τον προβολεα εαυτου, αμεσως δηλαδη εκατερον. Εαν δε το προβλημα Πατρος λεγης, δια τον Υιον ερεις. Εβουλομην δε και περι της “δια” δια πλειονων δειξαι, αλλα τις ετι χρεια λογων, δι’ αυτου του αγιου Πνευματος ημιν ερμηνευθεισης; Εγω γαρ εξεταζων τις ο πρωτος ειρηκως το αγιον Πνευμα δι’ Υιου, μαλλον δε τις ο δι’ επιπνοιας θειας τουτο παραδους ημιν (ουδεμιαν γαρ λεξιν η καθ’ ημας θεολογια φερει μη δια θειας αποκαλυψεως την αρχην εκπεφασμενην) εξεταζων ουν εγω τις ο πρωτος ουτος ειρηκως, τουτ’ αυτο περι εαυτου το Πνευμα το αγιον δια του θεολογικωτατου εν αποστολοις Ιωαννου, Γρηγοριω τω θαυματουργω της του Θεου μητρος προτρεψαμενης, αποκαλυψαν τε ομου και ερμηνευσαν ευρον˙ και ο συγγραφευς του Γρηγοριου θαυμασιου Βιου και της εν αυτω (σελ. 292) αποκαλυψεως, ομωνυμος τε και αξιολογος ουχ ηττον, Γρηγοριος γαρ εστιν ο Νυσσαεων ουτος, ου μικρον ανωτερω διευκρινησαντες την ρησιν εκ Πατρος δι’ Υιου το Πνευμα νοουμενον ευρηκαμεν, αλλ’ ουκ εκπορευομενον˙ ος ευ οτι μαλιστα ποιων, αυτοις ρημασι προυθηκεν ημιν την αποκαλυψιν εκεινην ουτω πως εν βραχει διατρανουσαν τα του Πνευματος˙ «εν γαρ», φησι, Πνευμα αγιον εκ Πατρος και αυτο την υπαρξιν εχον και δι’ Υιου πεφηνος, δηλαδη τοις ανθρωποις». Ορας πως χρη το Πνευμα νοειν και λεγειν δι’ Υιου; Δηλονοτι φανερωθεν τοις ανθρωποις δι’ αυτου. Ουτω τοινυν νοει και αυτος οπουπερ αν ευρης δια του Υιου εκ του Πατρος το Πνευμα διδομενον τε και πεμπομενον, ειγε μη αντιθεος εθελεις ειναι, αλλ’ ομου και θεοσεβης και θεοδιδακτος. Ει δε και αντι της “δια” την “εκ” προθεσιν τιθεντα βουλοιο, μεμψομεθα σε ουδαμως, μονον ταληθες και φρονων και προστιθεις, εκ του Υιου φανερωθεν ημιν το Πνευμα λεγε˙ αν δε την του αγιου Πνευματος υπαρξιν λεγης δι’ Υιου, ως εκ του Υιου υπαρχουσαν, ως εκτος υπαρχοντα της ευσεβειας και της εκκλησιας εξω στησομεν˙ επει γαρ «και μεμαθηκαμεν Πνευμα θειον συμπαρομαρτουν τω λογω, δυναμιν ον αυτην εφ’ εαυτης εν ιδιαζουση υποστασει θεωρουμενην, εκφαντικην του Λογου, μη χωρισθηναι του Θεου εν ω εστι και του Λογου, ω παρομαρτει δυναμενη;», ως συνακολουθουσης αδιαστατως τε και αχρονως τη γεννησει της εκπορευσεως, πως την “δια“ επι της εκπορευσεως εις την “εκ” μεταλαμβανοντες ουχ αμαρτησομεν; Ευσεβως ουν ειπουπερ ευρεθειη δια του Υιου εκπορευομενον το Πνευμα το αγιον, ουκ εις την “εκ”, αλλ’ εις την “συν” προθεσιν την “δια” νοησομεν τε και μεταληψομεθα, μετα του της θεολογιας επωνυμου Γρηγοριου λεγοντος, «εις ημιν Θεος, ο αναρχος Πατηρ˙ η αρχη των παντων, ο Υιος και το ουκ εκ της αρχης, αλλα συν τη αρχη και μετα της αρχης εκ του Πατρος Πνευμα αγιον». Διο και αυτος ο (σελ. 294) θειος Κυριλλος εν Θησαυροις εν Υιω παρα Πατρος φυσικως υπαρχειν δια πολλων το Πνευμα συμπεραινει και παρα Πατρος φυσικως τε και ουσιωδως διηκειν εν Υιω το Πνευμα γραφει, δι’ ου παντα χριων ουτος αγιαζει˙εκ μεν ουν του Πατρος εν τω Υιω διηκει αϊδιως, εκ δε του Πατρος δια του Υιου τοις αγιαζομενοις εγγινεται, ηνικ’ αν δεοι. Και τουτο δε σκοπειν των αναγκαιοτατων, ως οταν μηδεν διαφερη φαναι εκ του Πατρος δια του Υιου, και εκ του Πατρος και εκ του Υιου, και τουτον τον

τροπον επι της θεολογιας ισοδυναμωσιν αλληλαις η “εκ” και η “δια”, ου την διαιρεσιν ουδε την διαφοραν παριστωσι της αγιας Τριαδος, αλλα την ενωσιν και την απαραλλαξιαν, ητις εστι κατα τα φυσικα ιδιωματα, δεικνυσα μιας και της αυτης ενεργειας και θελησεως ειναι τον Πατερα και τον Υιον και το Πνευμα το αγιον. Λατινοι δε την διαφοραν των θειων υποστασεων εκ τουτων επιχειρουσι δεικνυναι των προθεσεων, και ως εκ των δυο υποστασεων και παρ’ εκατερας τουτων διαφορως εχει την υποστασιν το Πνευμα. Φανερον ουν ως εν μεν τοις αγιοις αι προθεσεις εχουσιν ευσεβως τε και καλως, εκλαμβανονται δ’ αυται παρα των Λατινων κακως και δυσσεβως. Οτι δε την ενωσιν και το απαραλλακτον η τοιαυτη δεικνυσι “δια”, παριστησι σαφως ο μεγας Βασιλειος γραφων εν ογδοω των Προς Αμφιλοχιον˙ «το δια του Υιου δημιουργειν τον Πατερα ουτε ατελη του Πατρος την δημιουργιαν συνιστησιν, ουτε ατονον του Υιου παραδηλοι την ενεργειαν, αλλα το ηνωμενον του θεληματος παριστησιν˙» Ο γουν λεγων δια του Υιου και εκ του Υιου το Πνευμα προϊεναι κατα την χορηγιαν, την ομοβουλιαν του Πατρος και του Υιου παρεστησε καλως˙ ευδοκια γαρ του Πατρος και του Υιου και αυτο συνευδοκουν, τοις αξιοις χορηγειται το Πνευμα το αγιον. Ο δε λεγων δια του Υιου και εκ του Υιου την υπαρξιν το Πνευμα εχειν, θελησεως εργον (σελ. 296) και κτισμα εξ αναγκης, αλλ’ ου θειας φυσεως καρπον υπαρχειν δυσσεβως παριστησι το Πνευμα το αγιον. Κατα γαρ τον ιερον Δαμασκηνον, εργον θειας θελησεως η κτισις, αλλ’ ουχ η θεοτης, απαγε˙ουδε γαρ της θελησεως, αλλα της θειας φυσεως εργον, αυθις κατα τον αυτον, η προαιωνιος και αΐδιος γεννησις τε και εκπορευσις. Πως δε και φης αυτος εκ του Πατρος ειναι το Πνευμα δι’ Υιου και εξ Υιου λατινικως φρονων; Ημεις μεν γαρ την φανερωσιν υπο χρονον ουσαν ισμεν, παντα δε τα υπο χρονον οντα δια του Υιου γενομενα˙ διο και φανερουσθαι μεν εξ αυτου και δι’ αυτου φαμεν το Πνευμα, αλλ’ ουκ εκπορευεσθαι. Συ δε πως λεγεις το Πνευμα δι’ αυτου; Ει μεν διαβατικως τε και παροδικως, βαβαι της ασεβειας˙ως γαρ δια σωληνος οιει του Υιου διερχεσθαι το Πνευμα και κενον εαυτου τοινυν εξει μεταξυ ο πληρων τα παντα και πληρης ων αει˙ και ως εν τοπω τω Υιω περιληφθησεται το Πνευμα και περας εσται του Υιου, καθ’ ο το Πνευμα περιληψεται (περας γαρ του περιεχοντος ο τοπος), και φυσεως δε ουκ εσται της αυτης τω Πνευματι˙ και γαρ ουχ η αυτη τοπου φυσις και του εν αυτω. Πως δε και αυτος ο Υιος εστιν εν τω παροδικως δι’ αυτου διερχομενω Πνευματι; Ει δ’ ως δι’ οργανου, και τουτο ασεβες˙ αλλη γαρ οργανου φυσις και του δι’ εκεινου αλλη˙ και αυθις ετερα του δι’ αυτου το τελουμενον τελουντος. Ουκουν τουτο σοι λεγειν ετι λειπεται, οτι καθαπερ δι’ αυτου τα παντα εκ Πατρος, ου διαβατικως αλλα δημιουργικως, ουχ ως δι’ οργανου αλλ’ ως συνδημιουργουντος, ουτω και το Πνευμα δι’ αυτου. Ορας που καταγεις, ω ουτος, το ανωτατω Πνευμα και τισι συνταττεις τον επι παντων Θεον; Αλλ’ ουχ ως συνδημιουργουντος λεγω, φησιν, αλλ’ ως συνεκπορευοντος. Ουκουν συνεκπορευον και το Πνευμα τελειωσει (σελ. 298) εαυτο ωσπερ κακει συνδημιουργουν τελεσιουργει τα παντα˙ μαλλον δε ουχ εαυτο, αλλ’ ετερον απαραλλακτον αυτου εν ιδια υποστασει θεωρουμενον˙ και του Πατρος γαρ δι’ Υιου εν αγιω Πνευματι δημιουργουντος ετερον πανταπασι το υφισταμενον, και του Πατρος προ των αιωνων γεννωντος τε και εκπορευοντος, ει και ομοουσια τα παρ’ εαυτου, αλλ’ εκατερον ετερον αυτου τε και αλληλων καθ’ υποστασιν.

Ουκουν επειδηπερ, ως κοινον Πατρι τε και Υιω το εκπορευειν κατ’ αυτους, αναγκη τουτ’ εχειν και το Πνευμα, τετρας εσται η Τριας. Τι γαρ ποτε κοινον Υιω τε και Πατρι, ο μη και τω Πνευματι κοινον; Πως δε ουχι και ο Υιος αιτιος θεοτητος επισης τω πατρι και πηγαια και αυτος θεοτης; Καιτοι τουτ’ ανωτερω δια πλειστων αποδεδεικται και μεμαρτυρηται, οτι παντη τε και παντως μια πηγαια θεοτης ο Πατηρ και μονος αρχη και μονος αγεννητος και μονος αιτιος και μονος Πατηρ και μονος προβολευς και μονος πηγη θεοτητος και μονος θεοτης θεογονος˙ και ως τω αιτιω του Υιου μειζων ο Πατηρ, ως αιτιατου μονον οντος του Υιου, αλλ’ ουχι και θεοτητος αιτιου. Ει δε τις ευρηται μειζω λεγων τον Υιον του Πνευματος, αλλα και το Πνευμα του Υιου, ως και ο θειος Κυριλλος εν Θησαυροις φησι˙ προθεις γαρ εκεινο το παρα του Σωτηρος ειρημενον, «ει δε εγω εν Πνευματι Θεου εκβαλλω τα δαιμονια», επηνεγκεν, «ει δια της ενεργειας του Πνευματος Θεος εξελαυνων τα δαιμονια δοξαζεται, πως ου μειζον εστι αυτου, το εν ω δοξαζεται»; Κατασκευαζων εντευθεν ακτιστον ειναι το Πνευμα το αγιον. Πως γαρ αν επι κτισματος εμφασιν εξ ων ειπεν ο Κυριος παρειχε του τοιουτου μειζονος; Λεγεται δε τα τοιαυτα επι τε του Υιου και του Πνευματος ου δια το αλληλων αιτια υπαρχειν, απαγε, αλλα δια το ποικιλον και πολυειδες της κατα την προς ημας οικονομιαν σοφιας του Θεου δι’ αλληλων (σελ. 300) το ισον εν πασι δεικνυσης αμφοτερων, του Υιου λεγω και του Πνευματος. Αλλ’ ο της Αλεξανδρειας, φασι, Κυριλλος, εχειν φησι τον Υιον φυσικως εν εαυτω τα του Πατρος ιδια και εξαιρετα, διαβαινουσης εις αυτον φυσικως της του γεννησαντος ιδιοτητος, και εκ της ουσιας του Υιου το Πνευμα λεγει και προχεομενον εκ Πατρος δι’ Υιου την κτισιν αγιαζειν, και εξ αμφοιν προχεομενον ουσιωδως. Και αυθις εν εβδομω των Προς Ερμειαν εξενηνεγμενων λογων περι του Υιου ταυθ’ ημιν διατρανοι˙ «απολυων γαρ», φησιν, «αμαρτιας τον αυτω προσκειμενον, τω ιδιω λοιπον καταχριει Πνευματι, οπερ ενιησι μεν αυτος ως εκ Θεου Πατρος Λογος και εξ ιδιας ημιν αναπηγαζει φυσεως. Και ουκ εκ μετρου εχων διδωσι το Πνευμα κατα την Ιωαννου φωνην, αλλ’ αυτος ενιησιν εξ εαυτου, καθαπερ αμελει και ο Πατηρ». Καιρος δη ημιν ειπειν προς τον τα τοιαυτα προβαλλομενον˙ ετ’ ασυνετος ει και ουδ’ ακηκοως πανυ πολλακις ανωτερω παρ’ ημων συνηκας, οτι Θεος και εκ Θεου υπαρξις αναιτιος τε και υπερχρονος; Ενταυθα γαρ προχεομενον φησι και την κτισιν αγιαζον. Χρονικον τοινυν και δι’ αιτιαν ακουων το προχεισθαι (και γαρ μετ’ αυτην και δι’ αυτην προκεχυται την αγιαζομενην˙ πως γαρ ου;), προς δε και εις αφεσιν αμαρτιων διδομενον παρα του Υιου, ωσπερ αμελει και παρα του Πατρος, και ουκ απολυτως πηγαζομενον αλλα τισιν ακουων, ουκ αναμιμνησκη ο διδαχθεις εχεις παρ’ ημων τε και της αληθειας, ως η παρα του Πατρος προαιωνιος του αγιου Πνευματος εκπορευσις ου δια τι ουδε προς τινας ουτε υπο χρονον ολως; Ει δε και ουσιωδως εξ αμφοιν ειπε προχεομενον, ουδεν καινον. Ως γαρ επιδημουν τοις αποστολοις και ενεργουν τελεωτερον, και ως Γρηγοριος ο θεολογος λεγει, (σελ. 302) «ουσιωδως ως αν ειποι τις παρον και συμπολιτευομενον˙. Τι δε, ουκ ουσιωδης ην και η προς ημας αποστολη του Λογου, εξ αμφοιν του Πατρος γενομενη και του Πνευματος; Αλλ’ η αποστολη γεννησις ουκ ην˙ ου γαρ εξ αμφοιν ο Υιος γεγεννηται, ουδε δι’ ημας, αλλ’ ουδε μεθ’ ημας, ει και μεθ’ ημας δι’ ημας ουσιωδως κατηλθεν ενωθεις τη καθ’ ημας φυσει καθ’ υποστασιν και γεγονως καθ’ ημας υπερ ημων, μη προ ημων μονον, αλλα και προ των αιωνων, εκ μονου του Πατρος γεγεννημενος ων. Και το Πνευμα τοινυν το αγιον ουσιωδως επεμφθη εξ αμφοιν αρτιως, ει δε βουλει, και

εκκεχυται παρ’ αμφοτερων˙ υδωρ γαρ εκληθη ζων. Και «Ιωαννης μεν εβαπτισεν υδατι˙ υμεις δε, φησιν ο Κυριος, βαπτισθησεσθε εν Πνευματι αγιω». Πως αν ουν εβαπτισθησαν, μη του ζωντος εκχυθεντος υδατος; Εκκεχυται τοινυν ουσιωδως δι’ ημας και μεθ’ ημας˙ αυτο γαρ εφανερωθη δι’ εαυτου την θειαν δυναμιν παρεχον, αλλα και παρεστιν αει ουσιωδως ημιν, παντως δε και καθ’ υποστασιν, καν ημεις της ουσιας η της υποστασεως ηκιστα μετεχωμεν, αλλα της χαριτος. Εκπορευεται δε ου προ ημων μονον, αλλα και προ των αιωνων αναιτιως εκ μονου του Πατρος. Ο δε της εκκλησιας εν ταυτω και θεμελιος και κορυφαιος Πετρος και αυτης της παρ’ αμφοτερων εκχυσεως του αγιου Πνευματος διαφοραν εγνωρισεν ημιν˙ «την γαρ επαγγελιαν του Πνευματος ο Υιος λαβων, φησι, παρα του Πατρος, εξεχεε τουτο ο νυν υμεις βλεπετε και ακουετε», αντικρυς εκεινην λεγων του Κυριου και διδασκαλου την φωνην, «οταν δε ελθη ο παρακλητος, ον εγω πεμψω παρα του Πατρος». Εκχειται τοιγαρουν ημιν το Πνευμα παρα του Πατρος ως και εαυτου, παρα δε του Υιου ως παρα του Πατρος λαμβανοντος. Ωστε, ουκ εξ εαυτου μεν εχει το Πνευμα (σελ. 304) ο Υιος, ουδε δια του Υιου την υπαρξιν το Πνευμα εχει, αλλ’ εξ εαυτου εχει ο Πατηρ, εξ εαυτου αμεσως εκπορευομενον αναιτιως και προαιωνιως˙ αλλα και εκ της ιδιας ημιν, φησι, ο Υιος τουτ’ αναπηγαζει φυσεως, εικοτως και παναληθως˙ μια γαρ φυσις τοις τρισι και φυσικως ενεισιν αλληλοις. Και οσακις ο θεοφρων ουτος Κυριλλος εκ τους ουσιας του Υιου το Πνευμα λεγει, το ομοουσιον παριστησιν, αλλ’ ουκ αιτιον ειναι τον Υιον του Πνευματος. Επει και προς τους αντιλεγοντας τω ομοουσιω τα τοιαυτα γεγραφεν˙ υδωρ μεν γαρ ζω[ν ακλειται το Πνευμα το αγιον και πηγη εστι τουτου του υδατος ο Πατηρ, ος δια του προφητου περι των Ιουδαιων λεγει˙ «εμε εγκατελιπον πηγην υδατος ζωντος και ωρυξαν εαυτοις λακκους συντετριμμενους». Πηγη εστι τουτου του υδατος και ο Υιος, καθο και ο Χρυσοστομος περι του βαπτισματος γραφων, «δεικνυσι», φησιν, «εαυτον ο σωτηρ πηγην ζωης και υδωρ ζων το Πνευμα το αγιον». Αλλα του υδατος τουτου πηγην ειναι δεικνυσιν ο Χριστος και αυτο το Πνευμα το αγιον˙ «ο πιων γαρ», φησιν, «εκ του υδατος ου εγω δωσω αυτω, ου μη διψηση εις τον αιωνα˙ αλλα το υδωρ ο εγω δωσω, δηλαδη το Πνευμα το αγιον, γενησεται αυτω πηγη υδατος αλλομενου εις ζωην αιωνιον». Εστιν ουν και ο Πατηρ και ο Υιος και το Πνευμα το αγιον ομου πηγη του ζωντος υδατος, τουτεστι της θειας χαριτος και ενεργειας του Πνευματος. Την χαριν γαρ του Πνευματος η Γραφη, ο Χρυσοστομος φησι πατηρ, ποτε μεν πυρ, ποτε δε υδωρ καλει δεικνυσα οτι ου ουσιας εστι ταυτα ονοματα, αλλ’ ενεργειας». Ου γαρ εκ διαφορων ουσιων συνεστηκε το Πνευμα το αγιον, αορατον τε και μονοειδες ον. «Αλλ’ εκ της θειας φυσεως», φασι, «και αυτης της του Υιου αναπηγαζει το Πνευμα το αγιον». Εστω δη, ει βουλεσθε, (σελ. 306) και κατα την αΐδιον υπαρξιν˙ πηγαζει γουν εκ της θειας φυσεως, αλλα καθ’ υποστασιν μονην την πατρικην. Διο ουδεις ουδεποτε των απ’ αιωνος ευσεβων θεολογων εκ της υποστασεως ειναι του Υιου το Πνευμα ειπεν, αλλ’ εκ της του Πατρος υποστασεως˙ εκ δε της φυσεως του Υιου και φυσικως ειναι εξ αυτου ειπερ τις φαιη, αλλ’ ως μιας και της αυτης φυσεως ουσης του Πατρος και του Υιου. Ινα γαρ κατ’ αυτον ειπω τον θειον Κυριλλον, ως αυτος Προς Ερμειαν γραφει, «ουχ ετερος αν ο Υιος ειναι νοοιτο παρα τον Πατερα, οσον εις ταυτοτητα φυσικην, παντως δε και το Πνευμα το αγιον», ως και περι τουτου ο

αυτος εξηγουμενος εκεινο το ευαγγελικον, «ου γαρ λαλησει αφ’ εαυτου», φησιν, «ουδεν ετερον παρα τον Υιον υπαρχει το Πνευμα το αγιον, οσον εις ταυτοτητα φυσεως». «Πηγη δε εστι ζωης, κατα τον μεγαν Διονυσιον, η θεια φυσις εις εαυτην χεομενη και εφ’ εαυτης εστωσα και αει δι’ εαυτης θεωμενη». Αλλ’ ουκ εστι, φησιν, εκ της ουσιας του Υιου ειναι το Πνευμα και εκ της υποστασεως αυτου μη ειναι˙ ου γαρ συνορωσιν, ως, οταν τι μιας μεν ουσιας η και υποστασεως, το εξ εκεινης της ουσιας εχον οπωσδηποτε την υπαρξιν και εκ της υποστασεως εκεινης ταυτην εχει, και αντιστροφως˙ ο γαρ αν εκ της υποστασεως εκεινης η και εκ της ουσιας εκεινης εστιν, Οταν δε τι μιας μεν ουσιας η, ου μιας δε υποστασεως, αλλα πλειονων, το εκ της μιας εκεινης ουσιας ουκ εκ των λοιπων αυτης υποστασεων εστιν, αλλ’ εκ μιας τινος αυτων. Επει γουν η ανωτατω και προσκυνητη Τριας ημιν μια φυσις εστιν εν υποστασεσι τρισιν, ουχι το εκ της ουσιας την υποστασιν εχον εκ των υπολοιπων υποστασεων εστιν, αλλ’ εκ μιας τινος αυτων, δηλαδη της πατρικης˙ εκ ταυτης γαρ μη ειναι ουκ ενδεχεται, ουκουν ουχι και εξ ετερας, αλλ’ εκ μονης, ειπερ εκ μιας. (σελ. 308) Και τουτο δηλον απο των ανθρωπων˙ εκαστος γαρ ημων εκ της ουσιας μεν εστι του Αδαμ, ουκ εστι δε και εκ της υποστασεως αυτου, διοτι μια μεν ουσια των ανθρωπων νυν, πολλαι δε υποστασεις. Ανθρωπινης δε την αρχην μιας ουσης ουσιας τε και υποστασεως, της του Αδαμ, εκ της ουσιας του Αδαμ η Ευα ουσα, και εκ της υποστασεως εκεινου ην. Αλλα και πριν τον Καϊν ειναι, μιας ουσης ανδρικης ουσιας τε και υποστασεως, εκ μιας και της αυτης ο Καϊν ανδρικης ουσιας τε και υποστασεως υπηρχε, του Αδαμ˙ δυοιν δε ανδρων ηδη καθ’ υποστασιν τελουντων, ο του Καϊν Ενωχ εκ του ουσιας μεν υπηρχε του Αδαμ, αλλ’ ουχι και εκ της υποστασεως αυτου, αλλ’ εκ μονης της του Καϊν. Οι γουν λατινικως φρονουντες διατεινομενοι και εκ της υποστασεως ειναι του Υιου το Πνευμα, ειπερ ειναι θεολογειται εκ της φυσεως, πλην του θειου Πνευματος, μιαν ειναι δεικνυνται φρονουντες ωσπερ ουσιαν ουτω και υποστασιν επι Θεου, τον Πατερα τελεως αθετουντες και τον Υιον ειναι μονον καθ’ υποστασιν δεικνυντες και το Πνευμα το αγιον εκ μονου του Υιου την υπαρξιν εχειν παριστωντες. Ει τις ουν εκ της φυσεως ακουων του Υιου το Πνευμα, εκ της υποστασεως νοει, ομοϋποστατον ποιει τω Πατρι τον Υιον, επειδηπερ ομοουσιος˙ η και την διαφοραν και την διακρισιν καν τη θεια φυσει, αλλ’ ουκ εν μοναις ταις τρισι θειαις υποστασεσι νοει, μη προς τοις αλλοις και του Χρυσοστομου θεολογου διδασκοντος ακουων, «ως η μεν των θειων υποστασεων διακριτικη ταξις, τοις αγιοις καθεστηκε γνωριμος, η δε φυσεων διακριτικη επι της αγιας Τριαδος αποβλητος». «Ου γαρ εμερισθη η ουσια απο του Πατρος εις Υιον, προς τας κανονικας φησιν ο μεγας Βασιλειος, ουδε ρυεισα εγεννησεν». Τοιγαρουν ευ αν εχοι λεγειν ουκ εκ της υποστασεως του Υιου, αλλ’ εξ αυτου φυσικως κακ της ουσιας του Υιου (σελ. 310) το Πνευμα, δια το του Υιου προς τον Πατερα ομοουσιον, και της του θειου Πνευματος προς τον Πατερα και τον Υιον ομοουσιοτητος εντευθεν δεικνυμενης, αλλ’ ουχι της διαφορου εκ του Πατρος υπαρξεως του Πνευματος, ισον δε εστιν ειπειν και εκ της ουσιας του Υιου το Πνευμα δια την ομοουσιοτητα, και οτι της αυτης εστιν ουσιας τω Υιω το Πνευμα. Εκ δε της του Υιου η ομοουσιοτης δεικνυται του Πνευματος ως φανερωτερας και προκατηγγελμενης και προπεπιστωμενης˙ «εχει τε ο Υιος φυσικως εν εαυτω τα του Πατρος ιδια και εξαιρετα, διαβαινουσης εις αυτον φυσικως της του γεννησαντος ιδιοτητος»˙ ου τα υποστατικα ιδια του Πατρος και εξαιρετα – ουδε γαρ το αναρχον εχει και αγεννητον η το γονιμον -

αλλα τα φυσικα και ιδια της του Πατρος φυσεως αυχηματα, απερ εχει φυσικως και το Πνευμα το αγιον. Και τουτο δια πολλης ποιουμενος σπουδης ο θειος Κυριλλος, το μηδενα παραχθεντα δοξαζειν εκ της υποστασεως του Υιου το Πνευμα το αγιον, εκ της φυσεως αυτου και φυσικως και κατα φυσιν οσακις λεγει, το Πνευμα φησι το αγιον και εκ της φυσεως αυτου πηγαζειν, καθ’ ην ο αυτος εστι μετα Πατρος, αλλ’ ουδαμου των λογων εκ της υποστασεως˙ και τα ιδια του Πατρος εχειν αυτον φυσικως τε και ουσιωδως και κατα φυσιν αει θεολογει. Και συκοφαντηθεις γαρ ως και εκ της υποστασεως του Υιου δοξαζων την υπαρξιν το Πνευμα εχειν, τουτ’ αυτο οτι συκοφαντειται ισχυρισατο, ιδιον του Υιου και ουκ αλλοτριον ειναι το Πνευμα διατειναμενος, αλλ’ ουκ εκ του Υιου. Και τουτ’ αναγραπτον κειται προς Λατινων περιφανη τε και λαμπρον ελεγχον˙ οι παρ’ ων εδει μαλλον αποσχεσθαι της κακονοιας, εκ τουτων εναγεσθαι δικαιουσιν εις το μη τον Πατερα μονον, αλλα και την του Υιου υποστασιν αιτιαν αιναι κακως νομιζειν της του θειου Πνευματος υποστασεως. Ο δε λεγων ειναι εκ της του Υιου υποστασεως το Πνευμα, (σελ. 312) δια το ειπειν τον θειον Κυριλλον διαβαινειν φυσικως εις τον Υιον την του γεννησαντος ιδιοτητα παρ’ αυτου του θειου Κυριλλου εντρεπεσθω, γραφοντος εν Θησαυροις˙ «πως ουκ εσται το Πνευμα ο Θεος, ολην εχον εν εαυτω ουσιωδως την ιδιοτητα του Πατρος και του Υιου, ου και Πνευμα εστι, δι’ Υιου τη κτισει χορηγουμενον»; Κατα γαρ την αυτων συνεσιν, ην εν ταις των θεοφορων κεκτηνται θεολογιαις, το Πνευμα γεννητον τε αμα και γεννητωρ εσται˙ ου τι αν ακουσθειη καινοτερον; Αλλα ταυτα μεν ωσπερ εκ περιουσιας ημιν αρτιως ειρηται προς τους διατεινομενους εκ της υποστασεως ειναι του Υιου το Πνευμα, επειδηπερ εκ της φυσεως ειρηται. Ο γαρ θειος Κυριλλος ενταυθ’ ημιν αναπηγαζειν εκ της φυσεως ου την φυσιν φησι του Πνευματος, ουδε την υποστασιν, αλλα την ενεργειαν, ητις αναπηγαζει, κατα τον Δαμασκηνον θεολογον, εκ μιας τρισυποστατου φυσεως. Οτι μεν γαρ ακτιστος εστι και η της θειας φυσεως ενεργεια και οτι φυσικη και ουσιωδης λεγεται, παραστησει δι’ ολιγων και ο μεγας Αθανασιος εν τοις Κατα Μακεδονιου γραφων˙ «ου κατα αλλην και αλλην προνοιαν ο Πατηρ και ο Υιος εργαζεται, αλλα κατα μιαν και την αυτην ουσιωδη της θεοτητος ενεργειαν». Οτι δε ουκ εκ μιας τινος των υποστασεων, αλλ’ εκ της τρισυποστατου φυσεως η τοιαυτη ενεργεια πηγαζει προσμαρτυρειτω και ο μεγας Διονυσιος γραφων εν κεφαλαιω τεταρτω της Περι της ουρανιου ιεραρχιας βιβλου˙ «παντα μετεχει προνοιας εκ της παναιτιου θεοτητος εκβλυζομενης». Οτι δε Πνευμα ενταυθα ο θειος Κυριλλος εκ του Πατρος και του Υιου διδομενον ημιν ου την φυσιν φησιν ουδε την υποστασιν του Πνευματος, αλλα την ακτιστον αυτου και φυσικην χαριν και ενεργειαν, σαφες δειγμα προς τοις αλλοις (σελ. 314) και το μνησθηναι της εν τω ευαγγελιω του προδρομου και βαπτιστου περι του Χριστου φωνης, της ουκ εκ μετρου διδοσθαι λεγουσης παρα του Πατρος το Πνευμα τω Υιω. Ιωαννης γαρ ο χρυσορρημων, το χωριον τουτο του κατα τον θεολογον Ιωαννην ευαγγελιου εξηγουμενος, «Πνευμα», φησιν, «ενταυθα την ενεργειαν λεγει˙ παντες γαρ ημεις μετρω την ενεργειαν του Πνευματος ελαβομεν, εκεινος δε ολοκληρον˙ ει δε η ενεργεια αυτου αμετρητος, πολλω μαλλον η ουσια». Ουτω παντα νικα της των παρ’ ημων ειρημενων αληθειας η δυναμις, ευποριας αφορμην ποιουμενη τας υμων αποριας και δι’ εαυτης ως δια μιας τινος ευθειας πληθος σκολιων, ετεροκλινεις απελεγχουσα γραμμας.

Ταυτη τοι των μεν γραφικως προβαλλομενων αλις. Επει δε ου μονον τοις λογιοις οι Λατινοι χρωνται καθ’ ημων, μαλλον δε καθ’ εαυτων, αλλα και διανοημασιν οικειοις, φερ’ ιδωμεν το αναμφιλεκτον αυτοις δοκουν, ω και τ’ αλλα συνδιαρρυησεται λυθεντα, μαλλον δε και το παρωνυμως απο της διανοιας λεγεσθαι στερησεται, αδιανοητα δειχθεντα˙ κατα μερος γαρ ταυτ’ επαξιεναι ουκ αναγκη. Και ταυθ’ ημιν αρτιως οις περα του μετριου μηκυνειν ηκιστα προηρημενοις, ομως εις μηκος εκτεταται ο λογος, ταις αυτων εξ αγνοιας απορριαις συμπαρεκτεινομενος. Αλλα τι το δοκουν αυτοις ακραδαντον της δυσσεβειας ερεισμα; Παν, φησι, το εκπορευομενον εκ τινος, δια τινος εκπορευεται και ουτως επι παντων εστι, καν μη ρηματι ο λεγων επισημαινηται˙ το δ’ αυ δια τινος, και εξ εκεινου δι’ ου εστι λεγεται˙ δια τινος ουν ετερου, ει μη δια του Υιου το Πνευμα; Σαφες ουκουν το περαινομενον, οτι δια του Υιου και εκ του Υιου το Πνευμα εκπορευεται. Τι ουν ημεις προς ταυτα; Ου την “δια” μεν αυτοις δωσομεν, την δε “εκ” απαγορευσομεν, ο πολλοι πεπονθασιν, αγνοουντες ο πεπονθασι. Το γαρ δια στοματος, και εκ στοματος (σελ. 316) σαφως προφερεται. Και τω Ιωβ «δια νεφελης» γεγραπται λαλησας ο Θεος και αυθις «εκ του νεφους». Αλλ’ ουδ’ επι των κτιστων και κατα φυσιν εκπορευομενων το δια τινος ου συννοησομεν και μη λεγομενον. Ου μην δια τουτο τοις κατα φυσιν τα υπερ φυσιν ομοιωσομεν. Αποκριναι γαρ δη μοι ο εμβατευων α μη εωρακας˙ ουχι και πας υιος εκ τινος γεννωμενος δια τινος γενναται και ουτως επι παντων εχει, καν μη ρηματι ο λεγων επισημαινηται; Αρ’ ουν δια τουτο και την κατω και χρονικην του μονογενους υπερ φυσιν ουσαν εκ μονης παρθενου μητρος αθετησομεν γεννησιν και την ανω εκ μονου παρθενου Πατρος προαιωνιον, ζητουντες το δια τινος τε και εκ τινος κατα τας απολουμενας σας υποθηκας και τους ασυλλογιστους συλλογισμους; Ουμενουν, αλλα δι’ αυτης καπι γης φανερωθεισης και την του αγιου Πνευματος εκπορευσιν αμεσως ουσαν εκ Πατρος επιγνωσομεθα και την σην αποποιησομεθα προσθηκην, ως τοις φυσικως διοικουμενοις τα υπερφυη συνταττουσαν. Και τουτο δε ου συννοεις ο των ανεξερευνητων εξεταστης, οτι το εκπορευομενον απαν ου δια τινος μονον, αλλα και εις τι αει εκπορευεται; Η τοινυν δωσεις ημιν εις τι προ των αιωνων το Πνευμα το αγιον εκπορευεται, και αντι της μονης προαιωνιου και σεπτης δια τουτο Τριαδος τετραδα σεβομενος αποδειχθηση, το εξ ου, το δι’ ου, το εις ο και αυτο το εκπορευομενον, η τουτο σου μη διδοντος ουδ’ εκεινο δεξομεθα. Τις γαρ ο λογος καθ’ ον, αμφοτερων επομενων τω εκπορευομενω παντι, το μεν προσιεσθαι, το δε μη; Καιτοι το μεν εκ Πατρος εκπορευεσθαι το Πνευμα το αγιον και εν τω Υιω αναπαυεσθαι, και γεγραπται παρα των θεολογων και πεφανερωται εν Ιορδανη του Σωτηρος βαπτιζομενου και τουθ’ ουτως εχον ομολογουμεν, ουκ εκ των (σελ. 318) οντων τα υπερ παντα τα οντα στοχαζομενοι, αλλ’ εκ των αρρητως τελουμενων τα υπερ εννοιαν διδασκομενοι. Που δη σοι το δι’ Υιου και εξ Υιου επι της του θειου Πνευματος υπαρξεως, ει εκ Πατρος εκπορευομενον το Πνευμα προς τον Υιον σαφως ερχεται και εν αυτω αναπαυεσθαι το θεολογειται; Καθαπερ ο ιερος Δαμασκηνος επι λεξεως φησι και Γρηγοριος ο θεολογος τουτ’ αυτο δεικνυς ταμιαν ειναι του θειου Πνευματος ως Θεου Υιον καταγγελλει τον Χριστον. Και ο θειος Κυριλλος εν Θησαυροις εν Υιω παρα Πατρος φυσικως υπαρχειν το Πνευμα συμπεραινει και παρα Πατρος φυσικως τε και ουσιωδως διηκειν εν Υιω το Πνευμα λεγει, δι’ ου παντα χριων αγιαζει ο Υιος. Εκ γουν του Πατρος εν τω Υιω υπαρχον φυσικως και

αϊδιως, εκ του Υιου προς τους αξιους, οπως και ηνικα δεοι, προεισι και φανερουται το Πνευμα το αγιον. Ου μην, αλλ’ επιεικεστερον τον προκειμενον μεταχειριζων λογον, μαλιστα δια τους μετ’ ευγνωμοσυνης εντυγχανειν μελλοντας καθολικωτεραν εκφανσιν εν βραχει ποιησομαι της αληθειας, ως εν επιλογω το παν διαλαμβανουσαν. Ο δ’ εχων ωτα προς διακρισιν ορθου και μη τοιουτου μυεισθω κατα το εγχωρουν το του μυστηριου βαθος˙ πυλας δ’επιθεσθε τοις εαυτων ωσιν, οσοι μη κριτικωτατην κεκτησθε διανοιαν, ει μη τοις ευ λεγειν δυναμενοις, μαλλον δε παρα Θεου δυναμουμενοις, πειθηνιους εαυτους παρεχετε, ως αν μη το υπερ την υμετεραν γνωσιν αφροσυνην των ευ ειδοτων ονομασητε. Τι δε εστιν ο λεγω; Και συντεινατε παρακαλω τον νουν. Το Πνευμα το αγιον προ αιωνων και απ’ αιωνας και ετι ιδιαιτατον μεν εχει της ιδιοτροπου υπαρξεως το εκ του Πατρος, της μονης πηγαιας θεοτητος, εκποερευεσθαι, τουτεστιν εκ της υπερθεου εκεινης ουσιας καθ’ υποστασιν μονην την πατρικην, υπερθεος ον και αυτοουσια και (σελ. 320) κατ’ αυτην του προσενεγκοτος κατ’ ουδεν αποδεον, μαλλον δε μηδαμως διαφερον η διαιρουμενον, ετεροϋποστατον δ’ ομως και αυθυποστατον. Ουτω δε ον εκ του Πατρος, ουτ’ αυτου διΐσταται ποτε, και τω Υιω ουχ ηττον ηνωται ουσιωδως τε και αδιαστατως, αυτω τε επαναπαυομενον και ιδιον αυτου υπαρχον και εν αυτω φυσικως διατελουν αει˙ αυτος γαρ εστιν ο του Πνευματος ταμιας. Ουδεν ουν καινον, ει και εξ αυτου και εκ της φυσεως αυτου προϊεναι λεγεται, καθ’ υποστασιν μεντοι την πατρικην˙ και δι’ αυτου και εξ αυτου φυσικως και διδοται και πεμπεται και προχειται και προερχεται, δι’ αυτου διδομενον τε και φανερουμενον, ει δε βουλει και εκπορευομενον προς ους αξιον. Και εκπορευσιν γαρ ειπουπερ αν εν τοις τοιουτοις ακροαση, την φανερωσιν νοει˙ ου γαρ αει το εκπορευεσθαι παρα Θεου υπαρξεως εστι σημαντικον αυθυποστατου˙ «ουκ επ’ αρτω γαρ», φησι, «μονω ζησεται ανθρωπος, αλλ’επι παντι ρηματι εκπορευομενω δια στοματος Θεου». Ορας οτι τα μεν παρα Θεου εκπορευομενα πολλα, πληθους γαρ συνεκτικον το παν, το δε Πνευμα το αγιον εν, ο και ιδιοτροπως παρα παντα εκπορευεται παρα Θεου; Και παλιν˙ «εθαυμαζον», φησι, «οι οχλοι επι τοις λογοις της χαριτος τοις εκπορευομενοις εκ του στοματος αυτου». Αρ’ ουν η των λογων χαρις αυθυποστατος, ωσπερ το Πνευμα το εκπορευομενον παρα μονου του Πατρος; Απαγε˙ καιτοι ταυτην την χαριν ο Κυριος Πνευμα προσηγορευσεν ειπων, «τα ρηματα α εγω λαλω, Πνευμα εισι και ζωη εισιν». Αλλ’ ορας οπως εξ Υιου η χαρις και ουκ αυτη μονον, αλλα και πασαι αι δωρεαι του αγιου Πνευματος. Ει γαρ εκ της των πιστευοντων εις Χριστον κοιλιας ποταμοι ρεουσιν υδατος ζωντος κατα την επαγγελιαν («ο πιων γαρ», φησιν ο Κυριος «εκ του υδατος, ου εγω δωσω αυτω γενησεται πηγη υδατος αλλομενου εις ζωην αιωνιον», (σελ. 322) ταυτον δ’ ειπειν εκπορευομενη, κατα το «πηγη δε ην εκπορευομενη εξ Εδεμ») ει ουν εκ των ωμοιωμενων τω Υιω ποταμηδον αλλεται, ταυτον δ’ ειπειν πηγαζεται και εκπορευεται το Πνευμα κατα χαριν ενυπαρχον αυτοις, πολλω μαλλον εκ του Υιου του κατα φυσιν προαιωνιως τε και αϊδιως εχοντος εαυτω επαναπαυομενον αυτο και συνημμενον φυσικως. Αλλ’ ου δια τουτο δογματισομεν εκ του Πατρος και εκ του Υιου και εκ των ωμοιωμενων κατα χαριν τω Υιω εκπορευεσθαι το Πνευμα˙ ιδιαιτατα γαρ εκ του Πατρος, ως εξ αυτου μονου την υπαρξιν εχον την προαιωνιον τε και ομοουσιον. Εστι γαρ και εκ του Πατρος και του Πατρος το Πνευμα το αγιον, και προηγειται τη επινοια του ειναι Πατρος το εκ του Πατρος ειναι˙ (το γαρ ειναι τι προθεωρειται του τινος ειναι, ει και μη κατα χρονον) και δια τουτο του

Πατρος, οτι εκ Πατρος, ως και ο μεγας Βασιλειος εν τοις Προς Ευνομιανους φησι κεφαλαιοις˙ «την προς τον Πατερα οικειοτητα νοω του Πνευματος, επειδη παρα του Πατρος εκπορευεται». Εκ δε του Υιου, ειπου ευρεθειη και οις τισι ρημασιν, ως αυτω φυσικως εναναπαυομενον προαιωνιως τε και αϊδιως, ατε κατα την απορρητον τε και αχρονον εκεινην γεννησιν τελειον εν εαυτω σχοντι εκ Πατρος το Πνευμα, εκ της αυτης ον αυτω ουσιας, καθ’ υποστασιν μεντοι την πατρικην. Ουκουν επι του Υιου προθεωρειται το ειναι αυτου Πνευμα του εξ αυτου ειναι, ει και μη κατα χρονον˙ και δια τουτο εκ του Υιου, οτι του Υιου. Τοιγαρουν ουκ εχει παρ’ αυτου την υπαρξιν. Δια δε του Υιου λεγεται το Πνευμα το αγιον, εσθ’ οτε μεν ως δι’ αυτου νοουμενον Πνευμα Πατρος και εκ Πατρος, ατε μη γεννητον υπαρχον αλλ’ εκπορευτον, και ως εκπορευτον αμεσως εκ του εκπορευοντος αυτο νοουμενον˙ εστι δε και ως συμπαρομαρτουν αχρονως αυτω κατα τους θεολογους (σελ. 324) και συν αυτω και μετ’ αυτου, αλλ’ ουχι και εξ αυτου εκ του πατρος υπηρχον, ως και αυτοθεν τοις συνετοις εστι καταδηλον˙ ουδεις γαρ των ευ φρονουντων λογον ακουσας προαιωνιως εκ Πατρος γεννωμενον ουκ εις εννοιαν ευθυς ερχεται του τω λογω συμφυως και συναναρχως συμπαραμαρτουντος Πνευματος, καθ’ ην εννοιαν ουδ’ εις “εκ” την “δια” χρη μεταλαμβανειν˙ εστι δε και ως δι’ Υιου και εξ Υιου τοις αγιοις χορηγουμενον, ου μην προαιωνιως εκειθεν πεμπομενον η διδομενον η πηγαζον, ει δε βουλει εκπορευομενον, αλλ’ ηνικα ληφθηναι και φενερωθηναι ευδοκησε και ως ευδοκησε διδομενον τε και φανερουμενον˙ ου γαρ αυτη καθ’ εαυτην η ουσια και η υποστασις φανερουται ποτε του θειου Πνευματος. Ει δε Λατινοι φασιν εντευθεν στοχαζεσθαι την προαιωνιον προοδον, ακολουθως ουδ’ εκει κατα την υπαρξιν εσται. Και το τεκμηριον ο φασιν αυτοι τουτο, ουδεν αυτοις συμβαλειται προς την προθεσιν. Αλλ’ εκ μεν του Υιου και δια του Υιου ουτω προϊον θεολογειται το Πνευμα το αγιον˙ μιας γαρ και της αυτης ουσιας, μια και η αυτη και θελησις και δοσις και φανερωσις. Εκ δε των υιοποιητων τω Θεω και διδομενον εστι και αλλομενον και πηγαζον και ενεργουν και φαινομενον, ως ενυπαρχουσης μεν αυτοις και ενοικουσης της εμφυτου χαριτος και δυναμεως του Πνευματος, αλλα κατα χαριν και ου φυσικως και υστερον επιδημησασης, τουτεστι δι’ αυτων ενεργησασης, αλλ’ ου προαιωνιως επαναπαυομενης. Ορας οση η διαφορα, ως απειριας επεκεινα; Λατινοι δε εν τω συμβολω της πιστεως, εκ μεν του Πατρος λεγοντες γεννηθηναι τον Υιον, εκ δε του Πατρος και του Υιου το Πνευμα εκπορευεσθαι, ου σαφως περι των προαιωνιων και υποστατικων φασι προοδων και αυτης της υπαρξεως του Υιου τε και του Πνευματος; Σαφως τοιγαρουν μιγνυουσι τα αμικτα˙ τοις υπερ χρονον τα υπο χρονον, τοις υπερ αιτιαν τα δι’ αιτιαν. Δι’ ημας γαρ εκ του Υιου πεμπεται˙ ει δε δι’ ημας, και καθ’ ημας. Εκ δε του Πατρος ου δια (σελ. 326) τι, ουδε μετα τι˙ απαγε της βλασφημιας, ει μη συ και τουτ’ αναπλασεις ο παντολμος, μαλλον δε ψευδωνυμος θεολογος, και τον λογον οιον εγγυτερω του Πατρος τιθεις, πορρωτερω δε το Πνευμα το αγιον. Ταυτ’ αρα και οι θεοσοφοι Πατερες ημιν μεν παραδιδοντες την της πιστεως ομολογιαν, ως εκ του Πατρος εθεολογησαν γεννηθεντα τον Υιον, ουτω και το Πνευμα εξ αυτου του Πατρος εκπορευομενον˙ δηλονοτι αμεσως εκατερον αυτων και εκ μονου του Πατρος, εξ αυτης δηλαδη της πατρικης υποστασεως. Ει δε δια την γενομενην επιφοιτησιν υστερον ημιν, και ταυτα προς τους αλλοτριουντας του Υιου το Πνευμα ενισταμενοι, εξ αμφοιν ειπε τις

αυτο, η εκ πατρος δι’ Υιου η οτι του Υιου εκλαμπει και τα ομοια τουτοις, αλλ’ ως και εν τω Υιω υπαρχον και ιδιον αυτου και κατ’ ουδεν αλλοτριον. Προς δε τουτοις ουδ’ ανευ χρονικης προσθηκης η αιτιας ειρηκε τις δι’ Υιου η και εξ Υιου το Πνευμα το αγιον αποστελλομενον, προσημαινων δε αει ενεργειαν, καθ’ ην εφ’ ημας ελθειν προ ημων των αδυνατων ην. Ει δ’ αρα που και μη προσημηναντες ειρηκεσαν, αλλ’ ως πολλακις τουτο πραξαντες. Επειτα ουδε συνιης τουτο, ω υπερλιαν συ και καυχωμενος εις τα αμετρα, οτι πολλ’ αττα των λεγομενων παρα τη θεια Γραφη, τη μεν συνοδω των ρηματων εστιν εν, τη δε διανοια και τω πραγματι ουχ εν; Ο και τοις αιρετικοις την πλανην ως επιπαν απειργασατο, μη δυναμενοις διακρινειν το τη συνοδω των ρηματων εν, τοις δε πραγμασιν ουχ εν, ως και Γρηγοριω τω θεολογω συνδοκει; Σαφες γαρ τουτο τοις σοφοις τα θεια και τω θειω Πνευματι μεμυημενοις, ως οταν εξ αμφοτερων, Πατρος και Υιου, το Πνευμα λεγηται, η εκ Πατρος δι’ αυτου, ει και συναγεται ρηματι, αλλα διεστηκε πραγματι. (σελ.328) Και προς μεν τους αλλοτριουντας το Πνευμα του Υιου δεοντως αν συνημμενως ουτως ειποιμεν εν κρισει τους λογους οικονομουντες, οικειωθεισι δε Θεω δια του γνωναι ιδιον αυτου το Πνευμα ηκριβωμενως εκκαλυψομεν εκατερον, ως εκ Πατρος μεν εχει προ παντων των αιωνων την υπαρκτικην το Πνευμα προοδον, τω Υιω δε αιωνιως ενυπαρχον, εξ αυτου εις τουμφανες προηλθε δι’ ημας και μεθ’ ημας κατ’ εκφαντικην και ουχ υπαρκτικην προελευσιν. Αλλα και ο Υιος, φησιν, εν τω Πνευματι εστι. Πανυ γε, διο και εκφαντικον εστιν αυτου το Πνευμα, και αποστελλεται και παρ’ αυτου ουχ ως ανθρωπος μονον, αλλα και ως Θεος κατα τον θεολογον Γρηγοριον, και εμμορφουται ταις καρδιαις των πιστων και ενοικει και οραται δι’ αυτου. Εν γαρ Θησαυροις ο θειος Κυριλλος, «Χριστου», φησι, «το Πνευμα, ως του Θεου λογου δια Πνευματος ημιν ενοικιζομενου». Γεννασθαι δε ου λεγεται, επει το γεννωμενον Υιος αει του γεγεννηκοτος εστι τε και λεγεται και ο γεννων αει Πατηρ˙ το δε εκπορευομενον επι Θεου, καθα προεφημεν, ουχ απλως ουδε μονου του αγιου Πνευματος εστι˙ αλλα το μεν προαιωνιον και υπαρκτικην προοδον δηλουν, ετεροτροπον ουσαν της του Υιου εκ του Πατρος γεννησεως, μονου του αγιου Πνευματος εστι˙ το δ’ εκ του κρυφιου φανερουσθαι και παρρησιαζεσθαι και δημοσιευειν την οικειαν δυναμιν δια των επιτελουμενων θαυμασιων ου μονον του αγιου Πνευματος, αλλ’ εστι και αυτου˙ «ο Θεος» γαρ, φησιν ο προφητικωτατος εν βασιλευσιν «εν τω εκπορευεσθαι τε εν μεσω του λαου σου, εν τω διαβαινειν σε εν τη ερημω γη εσεισθη». Και του Πατρος τοινυν παλαι ποτε φανερουμενου και δια Μωσεως θαυματοποιουντος, ο πρωτος κατα τον θεολογικωτατον Γρηγοριον γεγονε σεισμος, μετατιθεμενων των Εβραιων απο της των ειδωλων προσκυνησεως επι την (σελ. 330) αμυδραν μεν, αληθη δε θεογνωσιαν. Αλλα και επι του Υιου και του αγιου Πνευματος ο δευτερον γεγονε σεισμος, των μεν Ιουδαιων μεταρρυθμιζομενων απο του νομου προς το ευαγγελιον, παντος δε εθνους καλουμενου προς την ευγγελιζομενην κοινωνιαν της θεωσεως. Αλλα και του Υιου μονου δια του σταυρου διαβαινοντος εν τη ως αληθως ερημω, τω θανατω και τω αδη, και φανερουμενου εν μεσω του λαου των Ιουδαιων, δια της εκ των ουρανων θεοσημιας και αισθητως η γη εσεισθη. Ορας επι της τοιαυτης σημασιας το εκπορευομενον ου μονον ον του Πνευματος, αλλα κοινον Πατρος, Υιου και Πνευματος; Αλλ’ υστερογενης και υπο χρονον αυτη η εκπορευσις˙ «εν τω λαω» γαρ φησιν. Ει δ’ εν τω λαω, και μετα τον λαον. Καλως αρ’ εφημεν, ως το εκπορευομενον επι του αγιου Πνευματος ουκ αει την εκ του Πατρος προαιωνιον υπαρξιν δηλοι, αλλ’ εστιν οτε και την υστερον

φανερωσιν, καθ’ ην και ο Υιος κοινωνησει τω Πατρι, ο και ο θειος Κυριλλος δεικνυσι σαφως λεγων, «Το Πνευμα τον Υιον εξ ιδιας ημιν αναπηγαζει φυσεως». Προστιθεις γαρ το “ημιν”, συνιεναι διδωσι το χρονικον της αναδοσεως. Και οτι ενεργεια και δωρεα εστι του θειου Πνευματος το εκ Πατρος και Υιου πηγαζομενον ημιν, Ιωηλ προκαταγγελλων, μαλλον δε δια τουτου ο Θεος, ουκ «εκχεω το Πνευμα μου», φησιν, αλλ’ «εκχεω απο του Πνευματος μου». Ως γαρ και ο Χρυσοστομος φησι πατηρ, «το μερος λεγει της ενεργειας˙ ου γαρ ο παρακλητος μεριζεται». Ο δε των αποστολων κορυφαιος πολλαχου, μαλλον δε πανταχου, δωρεαν καλει την εκχυθεισαν τηνικαυτα προς αυτους. Και ο χρυσους παλιν θεολογος˙ «ουχ ο Θεος», φησιν, «αλλ’ η χαρις εκχειται». Ουκ αρα δια ταυτα εκ του Πατρος και του Υιου εκπορευεσθαι το Πνευμα˙ ατιμασαμεν γαρ αν (σελ. 332) τουτο μαλλον η δοξασαιμεν, τοις δια του Υιου ειναι σχουσι συνταττοντες αυτο. Τοιγαρουν εκ του Πατρος μονου δοξαζομεν εκπορευομενον ιδιοτροπως και προαιωνιως, ως και ο Υιος γενναται˙ και ουτω δοξαζοντες, συνδοξαζομεν αυτο και συμπροσκυνουμεν τω Υιω και τω Πατρι. Και τουτο δηλουντες οι θεοσοφοι πατερες, επι του συμβολου της ορθοδοξιας το εκ του Πατρος εκπορευεσθαι το Πνευμα και το συνδοξαζεσθαι τω Πατρι και τω Υιω συνηγαγον εις εν, συνημμενως εκφωνησαντες και παραδοντες, ως των μη δοξαζοντων εκ μονου του Πατρος εκπορευομενον το Πνευμα το αγιον, ωσπερ αμελει και τον Υιον γεγεννημενον, ουδε συμπροσκυνειν το Πνευμα εκεινοις δυναμενων, εν ιδια υποστασει θεωρουμενον. Ει γαρ κοινον αει αυτοις ως εξ αυτων η του Πνευματος εκπορευσις, ενεργεια αν το Πνευμα ειη μονη και ουκ εν υποστασει˙ μονον γαρ ενεργια, η γε αυτοις κοινη. Κοινον μεν ουν αυτοις ως ομοουσιον, αλλ’ ουκ αει αυτοις κοινον ως εξ αμφοιν ει και νυν επ’ εσχατου των αιωνων εξ αμφοιν εκκεχυται, προσθησω δ’ οτι και παρ’ εαυτου˙ και γαρ αυτεξουσιως προς ημας εκχειται. Και προς τον Υιον γαρ ειρηται προφητικως ειπειν, «Υιος μου ει συ, εγω σημερον γεγεννηκα σε». Αλλ’ ισμεν υπο χρονον ταυτην υπαρχουσαν την γεννησιν. Τι δε, ουχι και το Πνευμα ταυτην συνειργασατο την γεννησιν, ω το καθ’ ημας ανειλημμενον του Υιου φυραμα επι του βαπτισματος εχρισθη και χρισθεν εφανερωθη, οτι και προ του βαπτισματος γεγονεν ομοθεον, επει και την αρχην ο του Θεου Υιος, «εκ Πνευματος αγιου και Μαριας εσαρκωθη της παρθενου», κατα το γεγραμμενον; Αρ’ ουν εκ του Πατρος και εκ του Πνευματος ερειςγεγεννησθαι προ αιωνων τον Υιον δια την υπο χρονον ταυτην γεννησιν; Συ δε ισως ο λογικαις εφοδοις την περι (σελ. 334) Θεου γνωσιν ποριζομενος και εκ των υστερον ως αυτος φης γεγονοτων τα προαιωνιως οντα στοχαζομενος˙ αλλα και μαρτυρα γε αξιολογωτατον ημιν αν επαγαγοις τον Υιον αυτον δια του προφητου λεγοντα, «Κυριος απεσταλκε με και το Πνευμα αυτου»˙ και τουτο γαρ σον, ταυτον ειεσθαι αποστολην τε και τροπον υπαρξως. Προς δε τουτω και τω του μεγαλου προσχρηση και παρεξηγηση Παυλου, και τουθ’ εκων και εθελοκακων η αγνοων και μη ομολογων. «Ω μεν γαρ» φησιν εκεινος, «δια του Πνευματος διδοται λογος σοφιας, αλλω δε λογος γνωσεως». Αλλα και ο Χριστος ενοικει ταις καρδιαις των μη αδοκιμων, παντως δια του Πνευματος, και νοερως οραται και εμμορφουται και εμφανιζεται, και ταυτα δια του Πνευματος. Ουκουν προσυλλογιζομενος ερεις, ει δια του Πνευματος, και εκ του Πνευματος. Ει δ’ εκ του Πατρος και εκ του Πνευματος ο Υιος σαφως αποστελλεται και το βαπτισμα δεχεται, καθ’ ο πας βαπτιζομενος γενναται εκ Πνευματος, και ταις

καρδιαις ελλαμπει, και τουτο δια του Πνευματος, και πολλα ετερα των παραπλησιων συνειρας, ειτα κοινως κατα τας σας επιστημας συμπεραινων, και εκ του Πνευματος γεγεννημενον ειναι τον Υιον δοξασεις τε και δειξεις. Αλλ’ ουχ ημεις γε, ω σοφωτατε επιχθονιων, οι της κατα σε ταυτης θεολογιας αμοιροι πανταπασιν, αλλ’ ορθως αν και προσενεγκωμεν και διελωμεν την της πιστεως ομολογιαν, εκ του Πατρος μονου λεγοντες εξ αρχης αμεσως ειναι τον Υιον τε και το Πνευμα, ιδιοτροπως μεντοι εκατερον αυτων. Και δη το ιδιον δηλουντες εκατερου τροπου, την μεν εκ Πατρος υπαρξιν του Υιου γεννησιν προσαγορευομεν, εκπορευσιν δε την του αγιου Πνευματος. Τα δ’ υστερον εν χρονω και μετα την κτισιν επι ταυτης και υπο τουτων υπηργμενα, νοημασι μεν αει διαιρουμεν των προαιωνιων και αναρχων υπαρξεων εκεινων, ρημασι δ’ εστιν οτε και τουτο σπανιωτατα συναπτοντες η και συνημμενα παρα τινων ακουοντες, (σελ. 336) την εν τοις νοημασι διαιρεσιν ουκ αποβαλλομεν. Τοιουτον εστι και το παρα του Κυριου λεγομενον, «εγω εκ του Θεου εξηλθον και ηκω», και «εξηλθον παρα του Πατρος και εληθυθα εις τον κοσμον». Κανταυθα γαρ το “εξηλθον” εν ον ου μιας διακονιας εστι δηλωτικον˙ την τε γαρ εφ’ ημας δι’ ημας εφ’ ημων παρα του πατρος αποστολην δηλοι και την εκ της ουσιας και της του Πατρος υποστασεως προαιωνιον προοδον. Τι ουν, δια το του ρηματος ενιαιον συναψομεν τα πλειστον διεστωτα; Η διοτι το “εξηλθον” και την αποστολην δηλοι, η δε του Υιου αποστολη παρα του Πατρος εγεγονει και του Πνευματος, κατα το «Κυριος απεσταλκε με και το Πνευμα αυτου», ιν’ ειπω παλιν το πολλακις ειρημενον, προελθειν δογματισομεν εκ του Πατρος και εκ του Πνευματος τον Υιον και Λογον του Θεου; Ουμενουν. Ουκουν ουδε δια την εκ Πατρος και Υιου του αγιου Πνευματος αποστολην η εκφανσιν η προοδον, την εκφαντικην και υπο χρονον λεγω, καν εις εν τη προαιωνιω ενιοτε συναγηται κατα την λεξιν, εκ του Πατρος και εκ του Υιου δογματισομεν εκπορευεσθαι το Πνευμα το αγιον, μεχρις αν εκ Θεου Θεον γινωσκωμεν αυτο τω προενεγκοντι Πατρι επισης προαιωνιον. Αλλ’ ο μονος διανοιγων οφθαλμοις τυφλων, και δι’ ου ορωσιν οι ορωντες, ει και μη απαξαπλως τοις πασιν, αλλα τοις εν αληθεια σε ζητουσιν απασι, διδου δι’ αορατου θεωριας ανηκουστοις σοις εν νω διδαγμασιν, επιγινωσκειν την αληθειαν. Ει δ’ ουν, αλλα δι’ ακοης πιστευσαντας προς την ενοτητα της σης επιγνωσεως δια πιστεως αναγαγε, και δι’ εργων αγαθων βεβαιοπιστους αποδειξας εν καιρω ευθετω φανερωσον σαυτον αυτοις, ιν’ ειδωμεν την σην επ’ αληθειας δοξαν απαντες και καταπολαυσωμεν εν πνευματικη και απορρητω θεα της τρισηλιου και μοναρχικωτατης φαιδροτητος, και δοξασωμεν σε προς δυναμιν αδιαλειπτως, νυν και αει και εις τους ακαταληκτους αιωνας των αιωνων. Αμην.

ΑΝΤΕΠΙΓΡΑΦΑΙ ΕΙΣ ΤΑΣ ΠΑΡΑ ΤΟΥ ΒΕΚΚΟΥ ΥΠΕΡ ΛΑΤΙΝΩΝ ΕΠΙΓΡΑΦΑΣ (σελ. 344)

Επιγραφη πρωτη Χρησεις γραφικαι διαφοροι συλλεγεισαι εις αποδειξιν του ειναι το Πνευμα το αγιον και εκ του Υιου, μεθ’ ας ετεραι καταστρωννυονται εις αποδειξιν του ειναι το Πνευμα δια του Υιου εκ του Πατρος. Και επειδη αι μεν εκ του Υιου αι δε δια του Υιου αποδεικνυουσιν ειναι τουτο, εις παραστασιν του ισοδυναμου της “δια” και της “εκ”, ακολουθως παρευθυς, ετεραι γραφικαι χρησεις καταστρωννυονται, δι’ ων το των προθεσεων τουτων ισοδυναμον αποδεικνυται.

Αντεπιγραφη πρωτη Οταν επι της θεολογιας ισοδυναμωσιν αλληλαις η “εκ” και η “δια”, ου την διαιρεσιν ουδε την διαφοραν παριστωσι της αγιας Τριαδος, αλλα την ενωσιν και την απαραλλαξιαν, ητις εστι κατα την φυσιν και την ομοβουλιαν. Δεικνυται γαρ εντευθεν μιας και της αυτης ειναι φυσεως και δυναμεως και ενεργειας και θελησεως ο Πατηρ και ο Υιος και το Πνευμα το αγιον, ο δ’ ενταυθα καταγραψας τα των αγιων ρητα και ουτως επιγραψας την διαφοραν κακως και δυσσεβως των θειων υποστασεων επιχειρει δεικνυναι δια του των τοιουτων προθεσεων ισοδυναμου και οτι εκ των δυο υποστασεων και παρ’εκατερας τουτων διαφορως εχει την υπαρξιν η μια των τριων προσκυνητων υποστασεων, τουτεστι το Πνευμα το αγιον. Φανερον ουν ως αι μεν των αγιων ρησεις εχουσιν ευσεβως τε και καλως, εκλαμβανονται δε (σε. 346) παρα του συνειλοχοτος και καταγραψαντος ενταυθα ταυτας κακως τε και δυσσεβως. Οτι δε την ενωσιν και την απαραλλακτον εν πασιν η τοιαυτη δεικνυσι “δια”, οταν δηλονοτι ισοδυναμη τη “εκ”, ο θειος Μαξιμος παριστησι σαφως, περι τινων ειποντων δια του Υιου το Πνευμα, γραφων προς Μαρινον, «ουκ αιτιαν τον Υιον ποιουντας σφας αυτους απεδειξαν, μιαν γαρ ισασι του Υιου και του Πνευματος τον Πατερα αιτιαν, του μεν κατα την γεννησιν του δε κατα την εκπορευσιν, αλλ’ ινα το δι’ αυτου προϊεναι δηλωσωσι και ταυτη το συναφες της ουσιας και απαραλλακτον παραστησωσι». Σαφες ουν εντευθεν ως ο Βεκκος ουτος δυσσεβως εκλαμβανει τας τοιαυτας ρησεις˙ ου γαρ το συναφες και απαραλλακτον, ο εστι κατα την φυσιν, αλλα το διαφερον των υποστασεων εκ τουτων επιχειρει συναγειν, ουδε τω μεγαλω Βασιλειω πειθομενος˙ και ουτος γαρ εν ογδοω των Προς Αμφιλοχιον κεφαλαιω φησι˙ «το δια του Υιου δημιουργειν τον Πατερα, ουτε ατελη του Πατρος την δημιουργιαν συνιστησιν, ουτε ατονον του Υιου παραδηλοι την ενεργειαν, αλλα το ηνωμενον του θεληματος παριστησιν». Ο γουν λεγων δια του Υιου και εκ του Υιου το Πνευμα προϊεναι κατα την χορηγιαν την ομοβουλιαν του Πατρος και του Υιου παριστησι καλως. Ευδοκια

γαρ του Πατρος και του Υιου και αυτο συνευδοκουν τοις αξιοις χορηγειται το Πνευμα το αγιον. Οι δε λατινοφρονες ουτοι συναγοντες εκ παρανοιας δια του Υιου και εκ του Υιου την υπαρξιν το Πνευμα εχειν ευδοκιας και θελησεως εργον και κτισμα εξ αναγκης, αλλ’ ου θειας φυσεως καρπον υπαρχειν το Πνευμα το αγιον παριστωσι δυσσεβως. Κατα γαρ τον ιερον Δαμασκηνον εργον θειας θελησεως η κτισις, αλλ’ ουχ η θεοτης, απαγε˙ «ου γαρ της θειας θελησεως, αλλα της θειας φυσεως, αυθις κατα τον αυτον, η προαιωνιος και αΐδιος γεννησις τε και εκπορευσις».

Επιγραφη δευτερα (σελ. 348) Επειδη εισι τινες αντιλεγοντες ταις γραφικαις χρησεσι, τοις δηλουσαις δια του Υιου ειναι το Πνευμα εκ του Πατρος, συνελεγησαν και αι παρουσαι γραφικαι χρησεις, αι δηλουσαι προσεχως και αμεσως τον Υιον εκ Πατρος ειναι, εις συγκροτησιν των δηλουσων χρησεων δια του Υιου ειναι το Πνευμα. Ει γαρ μη ην το Πνευμα δια του Υιου, διατι μη και αυτο αμεσως ερρηθη ειναι εκ του Πατρος;

Αντεπιγραφη δευτερα Και μην ερρηθη και το θειον Πνευμα εκ Πατρος αμεσως και ανηρηται σου πανταπασιν η της δυσσεβειας προφασις τε και παραστασις. Γρηγοριος γαρ ο της θεολογιας επωνυμος δευτερον εν τοις Επεσιν απο του Πατρος ειναι φησι το Πνευμα το αγιον καθα και τον Υιον. Ο δε Νυσσης, συν πολλοις ετεροις, προς εν προσωπον, το πατρικον, ωσαυτως εχειν εκατερον φησιν, ανευ του τροπου της υπαρξεως. Αλλα και τα του ανθρωπου, φησι, προσωπα ουκ απο του αυτου προσωπου κατα το προσεχες εχει το ειναι, ως πολλα και διαφορα ειναι προς τοις αιτιατοις και τα αιτια. Επι δε της αγιας Τριαδος ουχ ουτως˙ εν γαρ προσωπον και το αυτο, του Πατρος, εξ ουπερ ο Υιος γενναται και το Πνευμα το αγιον εκπορευεται. Διο και κυριως τον ενα αιτιον μετα των αυτου αιτιατων ενα Θεον φαμεν τεθαρρηκοτως». Τι δε οι λεγοντες εκ του Πατρος εκπορευεσθαι και εν τω Υιω διαμενειν το Πνευμα το αγιον και εκ του Πατρος εν τω Υιω διηκειν και εκ του Πατρος ειναι και τω λογω συμπαρομαρτειν; Ετι δε οι κοινωνιαν και αγαπην ειναι (σελ. 350) λεγοντες του Πατρος και του Υιου το Πνευμα το αγιον; Προς δε τουτοις οι προς το ετερον εκαστον εχειν των προσωπων λεγοντες ου ηττον η προς εαυτο; Τι δε ο ψαλλων «αι χειρες σου εποιησαν με και επλασαν με»; Αρ’ ουχ απαντες ουτοι αμεσως ειναι και το Πνευμα δεικνυουσιν εκ του Πατρος;

Επιγραφη τριτη. Κατεστρωθησαν και αι παρουσαι γραφικαι χρησεις εις συγκροτησιν της εννοιας των δηλουσων χρησεων , μη αμεσως αλλα δια του Υιου εκ Πατρος ειναι το Πνευμα. Ει γαρ αμεσως ην το Πνευμα εκ του Πατρος, ουκ αν ερρηθη ο μεν Υιος εικων του Πατρος, το δε Πνευμα εικων του Υιου˙ και ο μεν Υιος ενεργεια του Πατρος, το δε Πνευμα ενεργεια του Υιου˙ και ο μεν Υιος προσωπον του Πατρος, το δε Πνευμα προσωπον του Υιου.

Αντεπιγραφη τριτη. Ανουστατε, ο δυσσεβως επιγραφων ωδε τα παρα των αγιων ευσεβως ειρημενα, πως ου συνορας οτι τα κοινα και φυσικα επι της ανωτατω και προσκυνητης Τριαδος ουδεμιαν εχουσι διαφοραν; Εις γαρ Θεος, μια εικων, μια θελησις, μια ενεργεια Πατρος, Υιου και αγιου Πνευματος. Ουκουν προς τοις αλλοις, οταν και προσωπον ετερον ετερου τουτων λεγηται, φυσικον εστιν, αλλ’ ουχ του τροπου της υπαρξεως, απαγε. Συ δε μη ουτω προσωπον ετερον λεγων, αλλ’ υποστατικως, ουκετ’ εχεις ειναι μυστης της Τριαδος. Ει γαρ του Πατρος εστιν ο Υιος το προσωπον, ως εξ αυτου και του Υιου το Πνευμα, ουκετ’ εσται λοιπον ο (σελ. 352) Πατηρ προσωπον ετερον παρα τον Υιον, ουδε παρα το Πνευμα ο Υιος. Ορας ως αι μεν των αγιων ρησεις εχουσιν ευσεβως τε και καλως, παρα δε σου εκλαμβανοντα κακως και δυσσεβως;

Επιγραφη τεταρτη Επειδη τινες μη καταδεχομενοι την εν τη Τριαδι μεσιτειαν του Υιου, προδηλως παρα των αγιων θεολογουμενην απαρνουνται και το ολως λεγειν ονομα ταξεως εν τη Τριαδι, συνελεγησαν αι παρουσαι γραφικαι χρησεις εις δηλωσιν τε και το Πνευμα δια του Υιου συναπτεσθαι τω Πατρι και εις παραστασιν του λεγεσθαι αριδηλως ταξιν εν τη Τριαδι.

Αντεπιγραφη τεταρτη Καταψευδη των ευσεβων, ταλαιπωρε. Ισμεν γαρ ταξιν επι της αγιας Τριαδος, αλλα την ευσεβη˙ την δε δεικνυσαν τριτον εξ αναγκης απο του Πατρος το Πνευμα το αγιον, ως δυσσεβως εχουσαν, ην συ μετ’ Ευνομιου στεργεις, ου καταδεχομεθα. Και των γραφικων δε καταψευδη χρησεων˙ ου γαρ τον Υιον μονον, αλλ’ εσθ’ οτε και τον Πατερα του Υιου και του Πνευματος ενωσιν φασιν, αλλοτε δε του Υιου και του Πατρος το Πνευμα μεσον και κοινον αυτοις˙ και ην ‘αριδηλως’ φης ταξιν, σαφες ως ου περι του Υιου και του αγιου Πνευματος εστι. Στεργεται δε και η μεσιτεια του Υιου, αλλ’ ου κατα την υπαρξιν του Πνευματος τοις τα θεια συνετοις, αλλα κατα την ομολογιαν, μη προσεχως τω Πατρι τω Πνευμα το αγιον τιθεισιν, ινα μη δοξη και τουτο γεννητον. Τα τοιαυτα τοινυν τοις αγιοις λεγεται καλως, ο δε συνειλοχως (σελ. 354) ταυτα και προθεις ενταυθα προς την οικειαν μεθελκων κακοδοξιαν κακως και δυσσεβως αυτοις χρηται.

Επιγραφη πεμπτη Επειδη εισι τινες μη καταδεχομενοι εκεινο την ευαγγελικην δυνασθαι ρησιν, Την ‘Πνευμα αληθειας’ το αγιον λεγουσαν Πνευμα, οπερ δυναται και η ρησις η λεγουσα εκ του Πατρος αυτο εκπορευεσθαι, ετι δε διενισταμενοι μηδε εις ισοδυναμον εννοιαν λεγεσθαι το εκ του Πατρος εκπορευεσθαι και εκ του Υιου λαμβανειν το Πνευμα το αγιον, κατεστρωθησαν αι παρουσαι γραφικαι χρησεις εις αποδειξιν του ισοδυναμου των τοιουτων ευαγγελικων χρησεων.

Αντεπιγραφη πεμπτη. Της αναισθησιας˙ ισοδυναμουσι γαρ αι ρησεις των αγιων εις το δειξαι την προς τον Πατερα και τον Υιον οικειοτητα, ταυτο δ’ειπειν ομοουσιοτητα του θειου Πνευματος, διαφερουσι δε ως μη παρ’ αμφοτερων, Πατρος τε και Υιου, την υπαρξιν δεικνεισαι. Και τουτο καταδηλον υπ’ αυτων τουτων των γραφικων χρησεων εστι, ο δε συνειλοχως ταυτας ουτος προς την διαφοραν των ρησεων τουτων καθαπερ εκκεκωφηται.

Επιγραφη εκτη. Επειδη εισι τινες λεγοντες διαφερειν αλληλων το ‘προεισι’ και το ‘προχειται’ και το ‘εκπορευεται’, εξελεγησαν εις αναντιρρητον αποδειξιν του ισοδυναμου αυτων αι προκειμεναι χρησεις του αγιου Κυριλλου και μετ’ αυτας αι (σελ. 356) υποτεταγμεναι χρησεις των θεολογουντων εκ Πατρος προϊεναι τε και εκπεμπεσθαι και προχεισθαι το Πνευμα.

Αντεπιγραφη εβδομη Επειδη τινες ακουοντες το Πνευμα το αγιον εκ του Υιου υπαρχον και αναβλυζον και προϊον, ουχι την φυσιν του Πνευματος εκ της ουσιας του Υιου πηγαζειν και αναβλυζειν τερατολογουσιν, αλλα το πνευματικον χαρισμα το τοις αξιοις επιγινομενον, δια το την εγγινομενην αυτοις ενοικησιν της πανταχου παρουσης θεοτητος του αγιου Πνευματος σχετικως γινεσθαι, ουτω το τοιουτον εκλαμβανοντες χαρισμα, ωσπερ αν ει αποδιηρημενον της θειας ουσιας νοοιτο του Πνευματος , συνελεγησαν αι παρουσαι γραφικαι χρησεις, εξ ων εχει τις διαγνωναι, ως καν η εγγινομενη τοις αξιοις ενοικησις του παναγιου Πνευματος σχετικη εστιν αρρητως και υπερ λογον, αλλ’επει εκει τα χαρισματα προχεονται, οπου η θεια φυσις αυτου σχετικως ενοικησει, αυτο το Πνευμα το αγιον, το εν της Τριαδος και συμπληρωτικον, οπερ εστι θεια φυσις και τελειος Θεος, ως ο Πατηρ και ο Υιος, (σελ. 358) δηλουται, οταν τις λεγη το Πνευμα το αγιον προϊον και αναβλυζον και υπαρχον εκ του Υιου.

Αντεπιγραφη εβδομη Οντως ουκ οιδεν α λεγει ουτε περι τινων διαβεβαιουται ο και ταυτην την επιγραφην συνθεις. Ουδεις γαρ των ευσεβειν ηρημενων διεσπαρμενην ειναι νομιζει της θειας φυσεως την θειαν χαριν και την ενεργειαν˙ ου μην οτι αχωριστος εστι της θειας φυσεως η θεια ενεργεια, παρα τουτο και φυσις εστιν η ενεργεια ταυτης μηδεν διαφερουσα (τουτο γαρ της Βαρλααμ και Ακινδυνου δυσσεβειας εστιν)˙ η μεν γαρ θεια ενεργεια εκ της θειας φυσεως εστι και ενθεωρειται ταυτη κατα τους θεολογους, αλλ’ ουκ εστι καθ’ αυτην, η δε θεια φυσις ουκ εκ της ενεργειας εστι καθ’ εαυτην εστι και των θειων ενεργειων εστι πηγη. Αλλα και το Πνευμα το αγιον ουκ εκ της υποστασεως ειναι του Υιου φαμεν˙ ουτος δε λεγων ειναι τουτο εκ της φυσεως, ημιν αντιλεγειν οιεται και ταναντια ημων κατασκευαζειν, μηδεν διαφερειν, ως εοικε, νομιζων την φυσιν της υποστασεως, η και διαφοραν αφρονως εισαγων φυσεως επι της αγιας Τριαδος, επει διαφοραν εστιν υποστασεων.

Επιγραφη ογδοη Εις αποδειξιν του ειναι το Πνευμα το αγιον εκ Πατρος και Υιου συνελεγησαν και αι παρουσαι γραφικαι λυσεις, αι δηλουσαι ειναι αυτο ποιοτητα της του Πατρος και του Υιου ουσιας, ετι δε ευωδιαν, πνοην και οσμην του Πατρος και του Υιου, μεθ’ ας ετεραι χρησεις, αιτινες και τον (σελ. 360) Πατερα πηγην του Πνευματος και τον Υιον πηγην θεολογουσι του Πνευματος.

Αντεπιγραφη ογδοη Αι συνειλεγμεναι παρουσαι γραφικαι χρησεις και δια παραδειγματων το προς τον Πατερα και τον Υιον ομοουσιον παριστωσι του αγιου Πνευματος κατα το εγχωρουν˙ ου γαρ εστιν ευρειν επι Θεου παραδειγμα παντη καταλληλον. Επει δε και υδωρ ζων καλειται το Πνευμα το αγιον κατα την χαριν και την ενεργειαν, τουτου του υδατος καλειται πηγη και ο Υιος μετα Πατρος, εστι δ’ οτε και αυτο το αγιον Πνευμα, ο δε τας ρησεις ταυτας προενεγκων ενταυθα τας μεν παρηκε τουτων, ταις δε παραχρηται και ουτω δι’ αυτων κλεπτειν οιεται τους εντυγχανοντας προς την οικειαν κακονοιαν.

Επιγραφη ενατη. Αι παρουσαι γραφικαι χρησεις, εν αις οι πατερες εθεολογησαν παντα τα του Πατρος ιδια φυσικως διαβαινειν επι τον εξ αυτου γεννηθεντα Υιον, κατεστρωθησαν εις αποδειξιν του υπαρχειν και προϊεναι και πηγαζειν το Πνευμα και εκ του Υιου, καθαπερ αμελει και εκ του Πατρος, κατα τον αγιον Κυριλλον. Ει γαρ την πατροτητα και το γενναν μονον αφαιρουνται απο του Υιου οι προσδιορισμοι των χρησεων, ευδηλον ως Υιος μεν εκ του Υιου ουκ εσται, Πνευμα δε το εκ της πατρικης αναβλυζον ουσιας και εκ της μη γεννωσης ουσιας του Υιου αναβλυζον εσται και προχεομενον.

(σελ. 362) Αντεπιγραφη ενατη. Οντως ασυλλογιστον η δυσσεβεια˙ διαβαινειν γαρ ακουων ο λατινοφρων ουτος επι τον Υιον τα του Πατρος ιδια φυσικως τε και ουσιωδως, τα της πατρικης υποστασεως ενομισεν ιδια, αλλ’ ου τα της φυσεως. Ουκουν κατα την αυτου συνεσιν, ην εν ταις των θεοφορων κεκτηται θελογιαις, του θειου Κυριλλου γραφοντος εν θησαυροις «πως ουκ εσται Θεος το Πνευμα, ολην εχον ουσιωδως την ιδιοτητα του Πατρος και του Υιου», τα υποστατικα του Πατρος και του Υιου το Πνευμα εξει, γεννημα τε και γεννητωρ εσται και Πατηρ των φωτων το γενναν και εκπορευειν εχον˙ ου τι αν ακουσθειη δυσσεβεστερον τε και καινοτερον; Το αυτο δε σχεδον πεισεται παλιν αυτος τε και οι κατ’ αυτον φρονουντες και οταν ακουσωσι του μεν ιερου Δαμασκηνου λεγοντος εν τω ογδοω των δογματικων «παντα οσα εχει ο Πατηρ και του Πνευματος εστι πλην της αγεννησιας» και του της θεολογιας επωνυμου Γρηγοριου γραφοντος εν τω Προς τους απ’ Αιγυπτου καταπλευσαντας, «παντα οσα του Υιου και του Πνευματος, πλην της υιοτητος». Ποσης δε ανοιας παλιν το εκ της ουσιας ακουειν και εκ της του Υιου υποστασεως δοξαζειν, ωσπερ αν ει μια ην, καθαπερ ουσια, ουτω και υποστασις επι Θεου˙

προς δε και το μη συνοραν ως, επει Πατρος και εκ Πατρος λεγεται το Πνευμα, οι Πατερα ειναι τον Υιον απαγορευοντες συναπαγορευουσι και την του Υιου προς τον Πατερα κοινωνιαν κατα την εκπορευτικην ιδιοτητα.

Επιγραφη δεκατη Αι παρουσαι γραφικαι χρησεις, εν αις οι πατερες (σελ. 364) εθεολογησαν ιδιον του Πατρος τον Υιον ειναι, ως εκ της ουσιας αυτου οντα, και εξ αυτου ειναι, ως ιδιον οντα της ουσιας αυτου, κατεστρωθησαν ενταυθα, ιν’ ειη τω βουλομενω εντευθεν διαγινωσκειν ως και το Πνευμα δια τουτο ιδιον του Υιου λεγεται ειναι, δια το εκ της ουσιας αυτου ειναι˙ και αυ δια τουτο εκ της ουσιας του Υιου λεγεται, δια το της τοιαυτης ουσιας ιδιον αγαθον ειναι αυτο, οπερ εμφαινει και την προς τον Υιον του Πνευματος ομοουσιοτητα. Ει γαρ κατ’ αλλον τινα λογον ομοουσιοτητος, οποιος εστιν ο περι δυο τινων ομοουσιων λεγομενος, εν οις ουκ εστι δια του ετερου το ετερον, ην το Πνευμα ιδιον του Υιου και εκ της ουσιας του Υιου, ην αν και ο Υιος ιδιος του Πνευματος και εκ της ουσιας του Πνευματος δια το αντιστρεφον της τοιαυτης ομοουσιοτητος, οπερ ουτε ερρηθη παρα τινος των αγιων ουτε ρηθησεται ποτε παρα του των ορθοδοξειν αιρουμενων. Η δε τοιαυτη ομοουσιοτης ουδε κυριως ομοουσιοτης, αλλ’ η συναπτουσα το ετερον τω ετερω, ως δι’ αυτου η εξ αυτου υπαρχον φυσικως τε και ουσιωδως. Και μαρτυρησει τουτο η ενταυθα κατεστρωμενη του μεγαλου Βασιλειου χρησις η λεγουσα «μη τα αδελφα αλληλοις ομοουσια λεγεσθαι», προστιθενται δε και αι δηλουσαι χρησεις δια τουτο ειναι τον Υιον ομοουσιον τω Πατρι, δια το εκ της ουσιας αυτου ειναι, ιν’ ειη τω βουλομενω εντευθεν διαγινωσκειν, ως και το Πνευμα δια τουτο εστι τω Υιω ομοουσιον, οτι εκ της αυτου ουσιας εστι.

Αντεπιγραφη δεκατη Ιδιον εστιν ο Υιος του Πατρος, ως εξ αυτου γεννηθεις, ωσαυτως και το Πνευμα το αγιον, ως εξ αυτου του Πατρος (σελ. 366) εκπορευομενον, καθ’ α και ο μεγας Βασιλειος εν τοις Προς Ευνομιανους φησι κεφαλαιοις, γραφων˙ «την προς τον Πατερα οικειοτητα νοω του Πνευματος, επειδη παρα του Πατρος εκπορευεται». Λεγεται δε και του Υιου το Πνευμα, επειδη ο αυτος εν ογδοω κεφαλαιω των Προς Αμφιλοχιον φησιν, «ως κατα την φυσιν ωκειωμενον αυτω». Εστι δε των αδυνατων τα τη φυσει ταυτα μη και αλληλοις οικεια ειναι˙ ου λεγεται δε ο Υιος του Πνευματος, ινα μη δοξη Πατηρ το Πνευμα το αγιον, ατε του Υιου Πατερα δεικνυντος τον ουπερ αν λεγοιτο Υιος. Ο δε λατινοφρων ουτος εκ των υγιως ενταυθα κατεστρωμενων ρησεων ουδεν συναγει υγιες. Εξελεγχεται μεντοι και παρ’ εαυτου λεγων δια το ομοουσιον εκ της ουσιας του Υιου λεγεσθαι το Πνευμα˙ ου γαρ εσται δια τουτο και εκ της υποστασεως˙ συμβησεται γαρ εξ αλληλων ειναι ταυτα, διο ουδεις ουδεποτε των απαντων το Πνευμα το αγιον ειρηκεν εκ της υποστασεως ειναι του Υιου, αλλ’ εκ της του Πατρος.

Επιγραφη ενδεκατη Επειδη ακουοντες τινες το Πνευμα εκ της ουσιας του Υιου λεγουσιν αλλο ειναι το εκ της ουσιας και αλλο το εκ της υποστασεως, μη δυναμενοι συνιδειν

ως το Υιος ονομα υποστατικον εστι και ο λεγων εκ της ουσιας του Υιου ολον δηλοι τον Υιον, ουσιαν δηλαδη ενυποστατον, εις ελεγχον της αυτων επινοιας συνελεγησαν αι παρουσαι γραφικαι χρησεις, αι δηλουσαι εκ της ουσιας του Πατρος τον Υιον γεννασθαι. Ωμολογημενου γαρ μιαν ειναι την εκ Πατρος γεννησιν του Υιου, πως εστι διαφερειν το εκ της ουσιας και το εκ της υποστασεως, ει μη τις βλασφημων εθελει λεγειν αλλην μεν εκ της ουσιας, αλλην δ’ εκ της υποστασεως Πατρος γεννησιν του Υιου; Μεθ’ ας ετεραι χρησεις αι δηλουσαι (σελ. 368) τελειαν ουσιαν και τελειον Θεον λεγεσθαι τον Πατερα και τελειαν ουσιαν τον Υιον και τελειαν ουσιαν το Πνευμα το αγιον.

Αντεπιγραφη ενδεκατη. Οταν τι μιας ουσιας η και υποστασεως, το εκ της ουσιας εκεινης φυσικως εχον οπωσδηποτε την υπαρξιν και εκ της υποστασεως εκεινης ταυτην εχει και αντιστροφως˙ ο γαρ αν εκ της υποστασεως εκεινης η και εκ της ουσιας εκεινης εστιν. Οταν δε τι μιας μεν ουσιας η, ου μιας δε υποστασεως, αλλα πλειονων, το εκ της μιας εκεινης ουσιας ουκ εκ των λοιπων αυτης υποστασεων εστιν, αλλ’ εκ μιας τινος αυτων. Επει ουν η ανωτατω και προσκυνητη Τριας ημιν μια φυσις εστιν εν υποστασεσι τρισιν, ου παν το εκ της ουσιας την υποστασιν εχον εκ των λοιπων υποστασεων εστιν, αλλ’ εκ μιας τινος αυτων, δηλαδη της πατρικης˙ εκ ταυτης γαρ μη ειναι ουκ ενδεχεται. Ουκουν ουχι και εξ ετερας, αλλ’ εκ μονης, ειπερ εκ μιας. Και τουτο δηλον απο των ανθρωπων˙ εκαστος γαρ ημων εκ της ουσιας μεν εστι του Αδαμ, ουκετι δε εκ της υποστασεως του Αδαμ, διοτι μια μεν ουσια των ανθρωπων νυν, πολλαι δε υποστασεις˙ ανθρωπινης δε την αρχην μιας ουσης ουσιας τε και υποστασεως, της του Αδαμ, εκ του ουσια ς του Αδαμ η Ευα ουσα και εκ της υποστασεως εκεινου ην. Αλλα και πριν τον Καϊν ειναι, μιας ουσης ανδρικης ουσιας τε και υποστασεως, εκ μιας και της αυτης ο Καϊν ανδρικης ουσιας τε και υποστασεως υπηρχε, του Αδαμ˙ δυοιν δε ανδρων ηδη καθ’ υποστασιν τελουντων, ο τω Καϊν γεννηθεις υιος εκ τους ουσιας μεν υπηρχε του Αδαμ, αλλ’ ουχι και εκ της υποστασεως αυτου, αλλ’εκ μονης της του Καϊν. (σελ. 370) Ο δε λατινοφρων ουτος διατεινομενος ενταυθα και εκ της υποστασεως ειναι του Υιου το Πνευμα, ειπερ ειναι θεολογειται εκ της φυσεως, μιαν δεικνυσι φρονων ωσπερ ουσιαν ουτω και υποστασιν επι Θεου, τον Υιον η τον Πατερα τελεως αθετων ο ταλας, προς δε τουτω και εκ μονου του Υιου την υπαρξιν ειναι του θειου Πνευματος δεικνυς. Αλλα και απο των ρητων, α θεολογουσι τελειαν ουσιαν ειναι τον Πατερα και τελειαν ουσιαν τον Υιον, ωσαυτως και το Πνευμα το αγιον, ου το ενιαιον και απαραλλακτον της ουσιας επιγινωσκει των τριων, αλλ’ ενθεωρειν πειραται πληθυσμον τινα και διαφοραν εντευθεν κατ’ αυτην αφρονως.

Επιγραφη δωδεκατη Επειδη εισιν τινες αποτολμωντες και λεγοντες το αναβλυζειν και προϊεναι και εκλαμπειν και πεφηνεναι εκ του Υιου το Πνευμα μη δηλουν το ουσιωδως και ενυποστατως υπαρχειν αυτο εκ του Υιου, αλλα την εξ αυτου των πνευματικων χαρισματων διανομην, εις ελεγχον της τοιαυτης ανοιας εξελεγησαν αι παρουσαι γραφικαι χρησεις, αι δηλουσαι αναβλυζειν και εκλαμπειν και πεφηνεναι τον Υιον εκ Πατρος˙ ου γαρ δη τις ερει ως ουχ ο Υιος

εστιν ο αναβλυζων και εκλαμπων και πεφηνως εκ Πατρος ουσιωδως και ενυποστατως, αλλα τα χαρισματα του Υιου.

Αντεπιγραφη δωδεκατη Το γεννητως εκ τινος η εκπορευτως την υπαρξιν εχον εξ αυτου και προϊεναι λεγεται και εκπεμπεσθαι και εκλαμπειν, (σελ. 372) ειπερ φως εστι, και οσα παραπλησια τουτοις. Ου μη παν το προϊον η εκπεμπομενον η εκλαμπον εκ τινος και εξ εκεινου γεννητως η εκπορευτως την υπαρξιν εχει και εν ιδια υποστασει εστιν. Ουτος δε, ο τας επιγραφας ταυτας συγγραψαμενος, τολμαν εγκαλει τοις ευσεβως και νουνεχως φρονουσι τολμητιας ων αυτος περι το δυσσεβειν.

ΕΠΙΣΤΟΛΗ Α’ ΠΡΟΣ ΑΚΙΝΔΥΝΟΝ (σελ.398) ΟΤΙ ΛΑΤΙΝΟΙ ΤΟΥ ΕΝΟΣ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΔΥΟ ΛΕΓΟΥΣΙΝ ΑΡΧΑΣ ΚΑΙ ΟΤΙ ΤΟΥΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΟΥΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΥΣ ΑΠΟΔΕΙΚΤΙΚΟΥΣ ΜΑΛΛΟΝ ΔΕΙ ΚΑΛΕΙΝ Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΟΥΣ Συ μεν ημας ισως χρην ειναι λογον αποδουναι δοκεις, οτι μη συχνοτερον επιστελλομεν˙ ημεις δε και του δια πλειστου γραφειν απολογησασθαι δειν οιομεθα. Τις δε η απολογια; Το αναγκαιον, οθεν ως εκ του γεωμετρικου πορισματος σχοιης αν, ω φιλοτης, και της πρωην αγραφιας το αιτιον˙ και νυν γαρ ακων επι το γραφειν ηλθον υπ’ αναγκης απαραιτητου. Ταυτ’ αρα και αυτος της τε μακρηγοριας και της αγροικιας των ρηματων ανασχου. Τι ποτ’ ουν εστι το βιασαμενον; Ακηκοαμεν εξενηνεχθαι βιβλιον Κατα Λατινων τω καλω τα τε αλλα και περι τους λογους και τουτων μαλιστα το κορυφαιον ειδος Καλαβρω Βαρλααμ και δι’ εφεσεως ην ημιν εντυχειν τω βιβλιω. Τητες τοινυν κατα την εορτιον Πεντηκοστην ηκει τις ημιν το ποθουμενον φερων. Εδεξαμεθα τοινυν ασμενοι, διηλθομεν τε και απεδεξαμεθα τας αντιρρησεις ες τα μαλιστα. Πανυ δε ην μοι βουλομενω προσεντυγχανειν και τω του Λογου Πατρι˙ τουτου δε επι τοσουτον απωκισμενου συν σοι, δια σου δειν εγνων ερεσθαι τι των αναγκαιοτατων. Εγκαλει τοις προσδιειλεγμενοις των Λατινων, οτι δυο αρχας ποιουσι της του Πνευματος θεοτητος, τον Πατερα δηλονοτι και τον Υιον, εξ αμφοτερων δογματιζοντες αυτο. Οι δ’ “ου”, φασιν, “εις γαρ Θεος και ως εξ ενος η προοδος”, κακω το κακον φευ ιωμενοι, μαλλον δε και χειρονι, ως φανερον εσται προϊοντος του λογου. Ο δε μεταξυ λεγων επιφερει, ισως αν τις υπερ ταυτης απολογουμενος της δοξης, (σελ. 400) τουτεστι των δυο αρχας δοξαζοντων του αγιου Πνευματος, ειποι μηδεν ατοπον ειναι, ει τις δυο μεν αρχας λεγει, τον Πατερα δηλονοτι και τον Υιον, μη μεντοιγε αντιδιηρημενας μηδε αντιθετους αλληλαις, αλλα την ετεραν υπο την ετεραν η εκ της ετερας. Προϊων δε επιβεβαιοι μηδαμοθεν εχειν το ατοπον την δοξαν ταυτην, μαρτυρα παραγων τον εν θεολογια πολυν Γρηγοριον λεγοντα περι του Υιου˙ «η εκ της αρχης αρχη». Και αυτος δ’ οικοθεν αποδεικνυς το της δοξης ταυτης ασφαλες,

προκατασκευαζει λεγων˙ «σωζεται γαρ ουτω γε το της μοναρχιας δογμα». Και επ’ εκεινο δε του λογου γενομενος, εφ’ ο των παραδεδομενων ημιν περι Θεου τα συντεινοντα τη διαλεξει καταλεγει, προϋποθεμενος ως μιαν φυσιν ανομολουμεν επι του Θεου, τρεις δε υποστασεις, και ως ετερα τα φυσικα των υποστατικων, επιφερει λεγων καθ’ υποθεσιν και τουτο ανωμολογημενην ως ου δυο αρχαι ουτως ως μη εχειν την υπαρξιν την ετεραν εκ της ετερας, ως ασεβες ον ουτω δυο λεγειν αρχας επι Θεου. Και γαρ και αυτος αυθις προστιθησιν˙ «ισως ουτω γε ουδεν κωλυει» ως φησιν ο Θεολογος, «η εκ της αρχης αρχη», και δεικνυσιν οιομενος εκ των τοιουτων λογων και δι’ αλλων μεταξυ διαλεγομενος μη δυσσεβες ειναι λεγειν αρχην και τον Υιον του αγιου Πνευματος, ως και αυτον εξ αρχης οντα, ει και αρχη εστι. Και μην ουδε επι της δημιουργικης αρχης, καθ’ ην και ο Υιος φανερως αρχη παρα της Γραφης καλειται, δυο λεγειν ευσεβες αρχας˙ αλλ’ ου ταυτην ενταυθοι προϋποτιθεται, μηδεν συντελουσαν προς την προκειμενην σκεψιν. Και τουτο σαφως μεν, ως εγωμαι, κανταυθα δεικνυσι, σαφεστερον δε εν τοις μικρον ανωτερω γεγραμμενοις, εν οις ουκ εκ της αρχης αυτον μονον λεγει, αλλα και υπο την αρχην, την ετεραν υπο την ετεραν λεγων, οπερ ουκ αν ειη επι της δημιουργικης αρχης˙ η αυτη γαρ εστιν εκεινη. (σελ. 402) Αλλως τε, το δημιουργικον ταυτης σημαινουσης, ου δυο μονον αν ειποι τις, ει και μη καλως, αλλα και πλειους˙ τρισυποστατος γαρ αυτη η αρχη˙ φυσει δε ουσα και κοινη εστι˙ κοινην δε ουσαν, πως ουκ αν εχοι και το Πνευμα ταυτην την αρχην; Και ο τω Ιωβ δε προσδιαλεγομενος υπερ της του Θεου δικαιοσυνης Ελιους, «Πνευμα», λεγων «Κυριου το ποιησαν με», ου ποιητικην αρχην το Πνευμα λεγει; Και ο θειος ωδικος Δαβιδ, «λογω μεν Κυριου τους ουρανους στερεωθηναι ψαλλων, «Πνευματι δε τας των ουρανων δυναμεις», ουχ ωσπερ τω Υιω, ουτω και τω Πνευματι την δημιουργικην αρχην προσμαρτυρει; Ει ουν δια το γεγραφθαι «η εκ της αρχης αρχη», δυο ειπειν αρχας ουδεν κωλυει, και δια το γεγραφθαι και το Πνευμα ποιητην, δυο ποιητας ειπειν ουδεν κωλυει˙ η δια το λογω Θεου και Πνευματι την κτισιν στερεουσθαι», ταυτον δ’ ειπειν συνιστασθαι, τρεις αρχας ειπειν ουδεν κωλυει. Αλλ’ ουδαμου των θεολογων ειπε τις ουτε δυο ουτε τρεις˙ ωσπερ γαρ Θεον εκαστην των προσκυνητων εκεινων υποστασεων φαμεν και Θεον εκατεραν εκ Θεου, αλλ’ ου παρα τουτο τρεις η δυο ποτε θεους, ουτω και αρχην εξ αρχης φαμεν, αλλ’ ου δυο ποτε αρχας˙ δευτεραν γαρ αρχην ουδεπω και τημερον υπο των ευσεβων ακηκοαμεν, ωσπερ ουδε Θεον δευτερον. Αλλ’ εις ημιν Θεος και μοναρχια το προσκυνουμενον, ουκ εκ δυο θεων, ουδ’ εκ δυο αρχων συνιοντα, και εν, επει μηδε κατα ταυτα μεριστον, ημιν το σεβομενον˙ και μην ουδε κατα το αυτο μεριζεται τε και συναγεται˙ διαρειται μεν γαρ ταις υποστατικαις ιδιοτησι, τοις δε κατα την φυσιν ενουται. Ει γουν δυο αρχας ειπειν ουδεν κωλυει, λοιπον αυται εισι καθ’ ας μεριζεται˙ ενωθηναι τοινυν αυθις κατ’ αυτας αδυνατον˙ ουκ αρ’ αι δυο μια. Ο τοινυν λεγων δυο αρχας επι Θεου, οτι ο Υιος εκ της αρχης αρχη εστιν, ει μεν κατα το δημιουργικον φησι, προς τω και (σελ. 404) αλλως μη συμβαινειν τη καθ’ ημας ομολογια, και το Πνευα το αγιον εκβαλλει της δημιουργικης δυναμεως, ταυτο δε ειπειν και της θεοτητος˙ το γαρ μη δημιουργικον, ουδε Θεος˙ ει δε κατα το θεογονον, εκ του Πατρος και εκ του Υιου σαφως το Πνευμα παραδιδωσιν. Ου μη αλλα τουτο μεν αυτος εν τοις Λογοις ειρηκως, σιωπησαι τελεως ου διεγνων. Συ δε ερωτησας μετα της γιγνομενης επιεικειας τε ομου και παρρησιας, μαλλον δε φιλομαθειας, μαθε και διδαξον ημας δια γραμματων την τε δοξαν του ανδρος και τον σκοπον των γεγραμμενων ουτω. Τον μεν ουν

εισομεθα και μεθ’ ηδονης δηπου˙ τι γαρ ποτ’ αν αλλο προσδοκιμον ημιν ειη παρ’ ανδρος ακριβους ευσεβειας ποθω την ενεγκουσαν απολιποντος; Ισθι δ’ ακριβως και αμεταπειστος ισθι περι τουτο, οτι τουτο εστι το των Λατινων φρονημα και εν τουτω αυτοις σχεδον το ισχυρον και προς τουτο αντιπαραττεσθαι δει τον αντιτεταγμενων, ει μη βουλοιτο κενουν μεν εν τοις ακαιροις την ισχυν, ηττων δ’ εν τοις καιριοις ευρισκεσθαι. Οταν γαρ μη εκ των ημιν ανωμολογημενων ποιωνται τους συλλογισμους, μηδε ως αρχαις χρωνται τοις θεοπαραδοτοις ρημασι τε και νοημασι, μικρον η ουδεν ημας απολογεισθαι χρη, ως εθελοκακουσι και προς εριν, αλλ’ ου προς αληθειαν ποιουμενοις την διαλεξιν, και μαλισθ’ οτι μηδεν οι τοιουτοι λογοι ημας. Ει γαρ τον μουσικον η τον γεωμετρην η τοιουτον εκατερον αυτων ου προσδιαλεκτεον αγεωμετρητω πανταπασιν η αναρμοστω, μη εξημμενω δηλαδη των της γεωμετριας η της μουσικης αρχων, καν περι αυτων των αρχων την ζητησιν ποιησθον τους μαθηματικους εκεινους μηδε αποκρινασθαι, πολλω μαλλον ημας ουκ αποκριτεον, ουδε διαλεκτεον τω περι Θεου ιδιοτητων συλλογιζομενω μη απο των θεολογικων αρχων˙ εκ ψευδων γαρ αυτω συντιθεται (σελ. 406) ο λογος, εξ ων ου παντως αληθες συναγεται, μαλλον δε ουδολως. Δι’ αυτο γαρ αυτοις και προαγεται το ψευδος, ωστε το εναντιον τη θεολογια κατα της εαυτων φερειν κεφαλης αναγκη, ο εστιν η βλασφημια. Ως ουν την κατα διαθεσιν αγνοιαν νοσουντας παραιτεισθαι δει. Αλλα γαρ οπως σαθρον λιαν εξελεγχεται το δοκουν τουτο τοις λατινικως φρονουσιν ισχυρον, ηδη μεν και εν τοις πρωην Περι του αγιου Πνευματος συν αυτω πεποιημενοις ημιν λογοις πολλαχου και δια πλειονων απεδειξαμεν και νυν δε ουκ οκνησομεν δια τους εντυγχανειν μελλοντας τουτωι τω γραμματι. Ουδε γαρ ανεχομεθα κακοδοξων επιχειρημα παρ’ ημων εγγεγραμμενον ανεξελεκτον προκεισθαι τοις πολλοις, μαλλον δε αναλαβοντες και ετεραν δοντες αρχην τω λογω, τα της μοναρχικωτατης αρχης εις δυναμιν διατρανωσωμεν και επελεγξωμεν τους του ενος Πνευματος δυο δογματιζοντας αρχας, οτι τε τουτο δογματιζουσι και οτι ου καλως. Η δημιουργικη αρχη μια εστιν, ο Πατηρ και ο Υιος και το Πνευμα το αγιον. Οταν ουν εκ του Θεου τα εκ του μη οντος προηγμενα λεγωμεν, την τε αγαθοτητα, δι’ ην το ειναι εσχον, και την εγγεγενημενην χαριν, οθεν εκαστον του ευ ειναι καταλληλως μετεσχηκασι, και την επιγεγενημενην υστερον, δι’ ην προς το ευ ειναι τα διαπεπτωκοτα επανηλθον, οταν ταυτα τε και περι τοιουτων ποιωμεθα τους λογους, αρχην και πηγην και αιτιον και τον Υιον εν αγιω Πνευματι φαμεν, ουχ ετεραν, απαγε, αλλα την αυτην, ως του Πατρος δι’ αυτου εν αγιω Πνευματι και προαγοντος και επαναγοντος και συνεχοντος καλως τα παντα. Ο δε Πατηρ προς τω πηγη των παντων ειναι δια του Υιου εν αγιω Πνευματι, και πηγη και αρχη εστι θεοτητος, θεογονος ων μονωτατος. Και τουτ’ εσμεν ειδοτες κρειττον η κατα αποδειξιν δια των θεοπνευστων λογιων τρανως εκπεφασμενον. Οταν ουν ακουσης οτι ο Υιος «η εκ της αρχης αρχη» και «ο καλων αυτον απο γενεων αρχην» (σελ. 408) και «μετα σου η αρχη εν ημερα της δυναμεως σου», των δημιουργηματων νοει, καθαπερ και Ιωαννης αριδηλως εν τη Αποκαλυψει περι αυτου βοα, «η αρχη των κτισματων του Θεου», ουχ ως καταρχη, απαγε, Θεος γαρ, αλλ’ ως δημιουργος αυτων˙ κοινωνος γαρ εστι της εξ ης ταυτα πατρικης αρχης, καθ’ ην και των παντων δεσποτειας αυτη εστιν επωνυμον. Του δε Πνευματος τον Υιον αρχην επι της σημασιας ταυτης, πως αν φαιη τις, ει μη και το Πνευμα δουλον η κτιστον; Αλλ’ επει Θεος το Πνευμα, ουκ αρχη αυτου κατα τουτο ο Υιος, ει μη αρα ως θεοτητος αρχη. Ει δε της του αγιου Πνευματος θεοτητος ο Υιος εστιν αρχη,

κοινωνειν δε κατ’ αυτην τω Πατρι αμηχανον, «μονος» γαρ τεθεολογηται «πηγαια θεοτης Πατηρ», ετερας αρα διαφορου τινος θεοτητος ο Υιος εστιν αρχη και διεσπασε το Πνευμα της παγαζουσης εκ Πατρος θεοτητος˙ η δια δυο διαφορους θεοτητας δωσωμεν τουτω τω ενι, και τοις τρισι μιαν ανομολογουντες θεοτητα; Πως δε και αι δυο κατα Λατινους του ενος Πνευματος αρχαι μια εστιν αρχη; Ου γαρ αξιωσουσιν ημας πιστει δεχεσθαι τουτων τα προβληματα, αλλα μηδε σοφιστικως αποκρινεσθωσαν, αλλην αντ’ αλλης ποιουμενοι την αποκρισιν. Ημων γαρ ερωτωντων πως δυο κατ’ αυτους του ενος Πνευματος αρχαι, μιαν εκεινοι διισχυριζονται των δυο ειναι την αρχην. Ημεις δε ου περι των δυο προσωπων ερωτωμεν, αλλα περι του ενος, και περι τουτου μαλλον προς αυτους ποιουμεθα τον λογον ως επει των δυο μια η αρχη καλως, πως του ενος δυο εσονται αρχαι και πως αι δυο μια κατ’ αυτους; Φασιν ουν˙ «διοτι η μια εστιν εκ της ετερας». Τι ουν Σηθ; Εκ μιας αρα γεγεννηται αρχης οτι η Ευα ην εκ του Αδαμ, και ου δυο εισι τουτου του ενος αρχαι, οτι η μια εστιν εκ της ετερας; Τι δε η Ευα; (σελ. 410) Ου δευτερα αρχη των εξ αυτης, οτι και αυτη την αρχην εσχεν εξ Αδαμ; Καιτοι αμφοιν το γονιμον αυτοις, αλλα και διαφορον και εν διαφοροις υποστασεσι˙ διοπερ ουδε μια εστιν αυται αι αρχαι, καιτοι η μια εστιν εκ της ετερας. Ει γουν ενταυθα, ου, ει και μη εν, ομως εστι το γονιμον αμφοιν, ουκ ενι του ενος μιαν ειναι την αρχην, πως επι της ανωτατω Τριαδος αι δυο του ενος αγιου Πνευματος μια εισιν αρχαι, εν η μηδαμως εστι κατα το θεογονον κοινωνια; μονος γαρ τεθεολογηται «θεοτης θεογονος» ο Πατηρ. Παλιν η Ευα, εκ μονου ουσα του Αδαμ, εκ μιας εστιν αρχης, ο δε Αδαμ εκ γης εστιν, αλλ’ ου παρα τουτο η Ευα εκ της γης και του Αδαμ˙ ο γαρ Αδαμ μονος εκ της γης. Η τοινυν και αυτοι εκ του Υιου μονου λεγετωσαν το Πνευμα, και ουτως αυτο εκ μιας αρχης λεγετωσαν, αλλ’ ουκ εκ της αυτης, αφ’ ης και ο Υιος, καντευθεν παλιν δυο εισιν επι της θεοτητος αρχαι και ουκ ετ’ εστι μειζων ο Πατηρ τω αιτιω του Υιου, επισης γαρ και αυτος αιτιος θεοτητος, η εκ μονου του Πατρος αυτο λεγοντες, μιαν εν τω Πνευματι ως και τω Υιω ευσεβως διδοτωσαν αρχην. Μεχρι γαρ αν εκ του Υιου η εξ αμφοτερων λεγωσιν, αλλ’ ουκ εκ μονου του Πατρος, ουκ εστι μιαν ειναι της θεοτητος του ενος Πνευματος αρχην. Συναπτων γαρ τις επι των τοιουτων, ει και μιαν φαιη την αρχην, αλλ’ ομωνυμως, ωστε ου μια˙ ει δε διαιρων κατα μιαν ορα τας θειας υποστασεις, της μιας εξ αναγκης δυο φανερως γινονται αρχαι. Εμοι δ’ επεισι θαυμαζειν και το υπερβαλλον της ανοιας των τας δυο ταυτας, ως φασιν, αρχας μιαν λεγοντων τε και οιομενων. Ει μεν γαρ κοινωνει τω Πατρι κατα το θεογονον ο Υιος, προβαλλομενος το Πνευμα, και εν αυτοις το θεογονον και η εκ τουτων αυτη προοδος, της φυσεως αρα τουτο και ου δυο εισιν αρχαι, ουδ’ αι δυο μια, (σελ. 412) αλλ’ απλως μια, και αποξενωται της θειας φυσεως αυτο το Πνευμα, μη και αυτο κατα το θεογονον κοινωνουν. Ει δε μη κοινωνει ο Υιος κατα τουτο τω Πατρι, μηδε εν αυτοις τουτο το προβαλλειν, καθ’ υποστασιν τω Υιω η προοδος του Πνευματος. Διαφορος αρα αυτη της εκ του Πατρος του Πνευματος προοδου˙ τα γαρ υποστατικα διαφορα. Πως ουν μια αι διαφοροι αρχαι; Και μην του μεγαλου Βασιλειου εν τοις Προς Ευνομιανους αντιρρητικοις αυτου κεφαλαιοις γραφοντος, «παντα τα κοινα Πατρι τε και Υιω κοινα ειναι και τω Πνευματι», ει μεν κοινον εστι Πατρι τε και Υιω το εκπορευειν, κοινον εσται τουτο και τω Πνευματι και τετρας εσται η Τριας˙ και το Πνευμα γαρ εκπορευσει Πνευμα ετερον. Ει δε μη κοινον εστι κατα Λατινους τω Πατρι και τω Υιω το εκπορευειν, ως του μεν Πατρος εμμεσως κατ’ αυτους, του δε Υιου αμεσως εκπορευοντος το Πνευμα, ουτω

γαρ και υποστατικως εχειν τον Υιον το προβλητικον φασιν, ουκουν κατ’ αυτους και το δημιουργειν και αγιαζειν και απλως απαντα τα φυσικα ου κοινα Πατρος τε και Υιου; Επειδη ο μεν Πατηρ δια του Υιου κτιζει τε και αγιαζει και δια μεσου του Υιου δημιουργει και αγιαζει, ο δε Υιος ου δι’ Υιου, τοιγαρουν κατ’ αυτους υποστατικως εχει το δημιουργειν και αγιαζειν ο Υιος, αμεσως γαρ και ουχ ως ο Πατηρ εμμεσως, και ουτω κατ’ αυτους τα φυσικα των υποστατικων διενηνοχεν ουδεν. Ει δ’ αρα φαιεν δια του Πνευματος τον Υιον δημιουργειν και αγιαζειν, αλλα πρωτον μεν ου συνηθες τοις θεολογοις δια του Πνευματος τον Υιον η τον Πατερα δημιουργον ειναι λεγειν των κτισματων, αλλ’ εν Πνευματι αγιω, επειτα προς τω μηδ’ ουτω το ανωτερω δεδειγμενον ατοπον αυτους εκφευγειν, ου γαρ δι’ Υιου παλιν ο Υιος αναφαινεται δημιουργος καθαπερ ο Πατηρ, συμβησεται τουτοις μη κοινον ε ιναι λεγειν και τω Πνευματι (σελ. 414) το δημιουργειν και αγιαζειν, ως μη δι’ ετερου, μηδε ως ο Πατηρ η και ο Υιος αυτου ταυτα ενεργουντος. Κατ’ αυτους ουν υποστατικως εχει το Πνευμα το δημιουργειν και αγιαζειν, ως ουκ εμμεσως καθαπερ ο Πατηρ κτιζον τε και αδιαφορα δεικνυται τοις υποστατικοις τα φυσικα˙ει δε τουτο, και η φυσις ταις υποστασεσι ταυτον τε και αδιαφορον. Αρ’ ου σαφως της ανωτατω Τριαδος εκπεπτωκασι και της ενοτητος της πιστεως και της κοινωνιας του αγιου Πνευματος οι ταυθ’ ουτω λεγοντες τε και φρονουντες; Ταυτα μεν δη ταυτη. Συλλογιζεσθαι δε επι τοις τοιουτοις εργω υπο των πατερων εδιδαχθημεν και ουδε τους Λατινους γραψαιτ’ αν τις τουτου χαριν. Μητε δ’ αποδεικτικως τουτους συλλογιζεσθαι, καθαπερ φης αυτος, παρα το μη τοις αυτοπιστοις λογιοις ως αρχαις και αξιωμασι χρησθαι και τοις θεοσοφοις καλως επεσθαι πατρασι, μητε διαλεκτικως, δια το μη εκ των παρ’ ημιν λημματων ποιεισθαι τους συλλογισμους, και πανυ γ’ αν φαιην. Μηδεμιαν δε ειναι αποδειξιν επ’ ουδενος των θειων και των εν τη ανωτατω Τριαδι ζητουμενων, αλλα παντα τον περι αυτων συλλογισμον διαλεκτικον οιεσθαι τε και καλειν, αποδεικτικον δε ουδεποτε, πολλου δεω τιθεσθαι. Αι τε γαρ επιγραφαι των πατρικων φωνων ουκ εωσι τουτο παραδεξασθαι, καν τις φιλονεικοτερον ενιστηται και τας επιγραφας ως παρεγγραπτους παραγραφηται, ημεις και αυτας δειξομεν αυτω τουτο μαρτυρουσας τας φωνας, «εις Πατηρ, εις Υιος, εν Πνευμα αγιον», ωστε κατα τοσουτον τουτο εκεινοις ηνωται, καθοσον εχει μονας προς μοναδα την οικειοτητα˙ «και ουκ εντευθεν» φησι «μονον η της κοινωνιας αποδειξις»˙ και που μεν, μετα το συναγαγειν, αποδεδεικται βοωσας, που δε μεταξυ κειμενον, το αποδεικνυμεν, που δε και επαγγελλομενας (σελ. 416) ζητεις φησι τας αποδειξεις, ετοιμος παρασχειν. Και τι το μετα την επαγγελιαν ταυτην επαγομενον; Λογιον τι των θεοπαραδοτων η και θεοπνευστων και παν ο,τι αν τουτοις εποιτο και εκ τουτων συμπεραινοιτο. Τι μεν γαρ εστι Θεος, ουδεις πωποτε των ευ φρονουντων ουτ’ ειπεν ουτ’ εζητησεν, ουτ’ ενενοησεν. Οτι δε εστι και οτι εις εστι και οτι ουχ εν εστι και οτι την Τριαδα ουχ υπερβεβηκε και πολλ’ ετερα των περι αυτον θεωρουμενων, εστι ζητησαι τε και αποδειξαι. Ει γαρ μη ταυτα, ουδε μαθειν ολως εστι το περι Θεου. Ει δε μανθανομεν και ζητουμεν και τουτο παρα των ευ ειδοτων και επισταμενων, τα μεν αρα του Θεου γινωσκεται, τα δε ζητειται, εστι δ’ α και αποδεικνυται, ετερα δε εισιν απερινοητα παντη και ανεξερευνητα˙ τροπος γεννησεως, εκπορευσεως, τελειας αμα και ανεκφοιτητου προελευσεως, αδιαιρετου τε αμα και τελειας διαιρεσεως, και τ’ αλλ’ ων δια πιστεως επιστημονως εχομεν. «Ως γαρ αισθησις εν τοις υπ’αισθησιν λογικης ου δειται δειξεως, ουτως ουδε πιστις εν τοις τοιουτοις αποδειξεως. Μικρου δ’ ισον και ουδεν ελαττον εστι κακον, τα τε υπερ νουν

οιεσθαι ειδεναι και «το του Θεου γνωστον» μη τοιουτον αποφαινεσθαι, ωσαυτως και το ζητητον η αποδεκτον. Εστι γαρ κοινων εννοιων και αξιωματων απορησαι ουκ ολιγων, α κρειττω η κατα αποδειξιν παρεχομενα την επιστημην αποδεικτικαι τω επισταμενω χρησασθαι γινονται αρχαι. Πασι γαρ εστιν εγνωσμενον τε και ανωμολογημενον οτι ο Θεος τελειος εστι και ουκ αλογος, εξ ων εις και ουχ εν αποδεικνυται. Λεγοντων ουν ημων οτι ο Θεος τελειος, ο τελειος εις, και τ’ αλλα συνειρειν διανοουμενων συμφωνως τοις πατρασιν, οπως εις ο τελειος, ει τις των ανεπιστημονων τουτων αποδεικτικων προσισταιτο λεγων επι των μοναδικων αποδειξιν μη ειναι, παρ’ ημων ευθυς ακουσεται ως καθολου μεν ουκ εστι˙ πως γαρ επι των μη καθολου; (σελ. 418) Αψευδης δε ουδεν ηττον αποδειξις εστι, και γαρ αναγκαια και επι των μοναδικων και ανεξαπατητος μαλλον αυτη η αποδειξις. Επι γαρ των καθολου γενοιτ’ αν μαλλον η απατη, δια της φαντασιας θηρωμενης της τοιαυτης αποδειξεως, δυσξυμβλητων τε και δυσπεριληπτων οντων παντων των υποκειμενων. Ου μην αλλα και εφ’ ων το κοινον ανωνυμον, τον αυτον τροπον γενοιτ’ αν αποδειξις και επι τινος ειδους του καθολου και εφ’ ενος εκαστου γε των μερικων αποδειξεις γινονται, καθολου μεν ου, πως γαρ; αψευδεις δε και αναγκαιαι. Ελλησι μεν ουν πιθανολογια η θεολογια, διο και διαλεκτικος απας ο δοκων αυτοις θεολογικος συλλογισμος, εξ ενδοξων ενδοξος, ταυτον δε ειπειν πιθανος εκ πιθανων. Ουδεν γαρ ισασι περι Θεου βεβαιον ουδ’ ασφαλες, «αλλ’ εματαιωθησαν εν τοις διαλογισμοις αυτων». Ημεις δε ουκ εξ ενδοξων επι το θεολογειν ορμωμεθα αρχων, αλλ’ αμεταπειστως περι ταυτας εχομεν, θεοδιδακτους ουσας. Πως ουν ουκ αποδεικτικον, αλλα διαλεκτικον τον τοιουτον συλλογισμον ερουμεν; Και μην ει τις των την διαλεκτικην εν τοις περι Θεου λεγομενοις εισαγοντων, ο παρα των θεολογων ρητως απηγορευται πατερων, ει τις τοινυν και τουτων τους ευ εχοντας αναλυσειε συλλογισμους, ηκιστ’ εν τουτοις ευρησει το καθολου˙ το τε γαρ προκειμενον μοναδικον εστι και παν ο,τι των αυτω προσοντων μονω κυριως προσεστιν αυτω. «Ουδεις γαρ» φησιν «αγαθος, ει μη εις ο Θεος», ο μονος σοφος, ο μακαριος και μονος δυναστης, «ο μονος εχων αθανασιαν, φως οικων απροσιτον». Ουδεν ουν των επομενων επι πλεον ειη αν αυτου, ωστε και αυτων εκαστον μοναδικον και παν ο,τι κατηγοροιτο τουτων ου καθολου. Πως ουν συλλογισαιντ’ αν ανευ του καθολου; Ει δε δια την του προκειμενου ιδιοτητα προαγοντες εν ολω τους (σελ. 410) οικειους δεχονται συλλογισμους, πολλω μαλλον δια το μοναδικον του προκειμενου την αποδειξιν προσησονται δικαια ποιουντες. Αν δ’ αυθις λεγη τις ‘η αποδειξις εκ των προτερων, ουδεν δε προτερον Θεου’, ‘ου τα κατ’ αυτον εξεταζομεν, ω βελτιστε’, ερουμεν προς αυτον, ‘αλλα τι των περι αυτον’. Το γαρ ‘εις και τρια’ και το ‘εξ εκεινου μονου’, και το ‘εις εκεινον μονον’, ου την φυσιν δεικνυσιν, αλλα περι αυτην εστι δεικνυμενα. Ουκουν ουδε τι των δι’ α ταυτα προϋπαρχειν αναγκη τις του δεικνυμενου, καθαπερ ουδ’ αυτα προϋπαρχει τα περι Θεον δεικνυμενα. Κακεινο γαρ, ο,τι ποτ’ αν η, περι την απερινοητον εκεινη θεωρειται φυσιν, αι τε κοινοτητες, αι τε ιδιοτητες, οιον εκπορευσις η γεννησις, και ταυτ’ ου θεσει, αλλα φυσει, πλουτος τε η κινησις η τελειοτης, ωσπερ και των ακρων θεολογων τις φησι, «μοναδος μεν κινηθεισης δια το πλουσιον, δυαδος δε υπερβαθεισης δια την υλην και το ειδος, εξ ων τα σωματα, Τριαδος δε ορισθεισης δια το τελειον». «Ουκ αιτιολογια τε τουτο εστι θεοτητος, αλλ’ αποδειξις της περι αυτης δοξης ευσεβους». Επειτα πως το προτερον, ω ουτος, επι της αποδειξεως ζητεις; Ει μεν χρονω, λοιπον ουδε ουρανου και των κατ’ αυτον σωματων και θαυματων,

ουδε γης και θαλαττης και των εν αυταις, ουδ’ αερος και των αεροπορων, ουδ’ αιθερος και των μετεωρων περιδεξη τινα ποτε αποδειξιν. Μετα γαρ ταυτα παντα κοιναι τε εννοιαι και αξιωματα και οροι, προτασεις τε και αποδειξεις και συλλογισμοι, διαιρεσεις τε και αναλυσεις πασαι˙ διανοιας γαρ εστι ταυτα του υστατα κτισθεντος. Ει μεν ουν ουτω ζητεις το προτερον, λυσεις εκ μεσου των οντων την επιστημην ταυτην ποιησαμενος˙ ει δ’ ετερως το προτερον εκληψη, ουκ οιμαι σε λογου καν τοις περι θεου δεικνυμενοις απορησειν, (σελ. 422) εκεινο προσδιανοουμενον, οτι και δι’ ων εισι δεικνυμενα εν τοις περι αυτων εισιν, αλλ’ ουδε το αιτιον παντως επιπλεον η πρεσβυτερον ου εστιν αιτιον.Ωστε καν εξισαζη τοις αιτιατοις αυτα τα αιτια, καν μη προϋφεστηκοτα η, ουκ εμποδισει την αποδειξιν. Εκ μεν ουν των κοινων εννοιων τε και αξιωματων ουτως εστιν ου των θειων ενι συνιστασθαι τας αποδειξεις. Τι δε τα παρ’ αυτου του ενος της θεαρχικης Τριαδος θεανδρικως ημιν ωμιληκοτος παραδεδομενα; Τι δε τα παρ’ αυτου του αγιου Πνευματος δια των αυτω λαλουντων ημιν αποκεκαλυμμενα; Αρ’ ουχ ως αυτοπιστους και αναποδεικτους δεξομεθα αρχας, και παν ο,τι αν τουτοις εποιτο και εκ τουτων συμπεραινοιτο ουκ αποδειξεις θειας προσερουμεν; Αυτικα Διονυσιου του μεγαλοφυεστατου θεοφαντος θεολογουντος οτι «μονη πηγη της υπερουσιου θεοτητος ο Πατηρ», και εστι «πηγαια θεοτης ο Πατηρ, ο δε Υιος και το Πνευμα της θεογονου θεοτητος οιον ανθη και υπερουσια φωτα», ει τις το υπερουσιον Πνευμα φυσει ερει εκ του Θεου, το δε φυσει ον εκ του Θεου πηγαζεσθαι εκ του Θεου, τουτεστιν εκ της πηγαιας θεοτητος το ειναι εχειν, πηγαια δε θεοτης μονος ο Πατηρ, ειτα συμπεραινει ως εκ μονου του Πατρος εστι το Πνευμα, τις λογος μη ουκ ευσεβως αμα και αποδεικτικως και αναμφιλεκτως εχειν οιεσθαι τουτον τον συλλογισμον; Ουκ αληθεις εισιν αυται αι προτασσεις; Ου τα αντικειμενα αυταις εισι ψευδη; Ουκ αει ωσαυτως εχουσιν; Ου πρωται και αμεσοι και γνωριμωτεραι; Ουκ οικειαι εισι τω προκειμενω; Ου την αιτιαν εν εαυτοις εχουσι του συμπερασματος; Ουκ εις αυτοπιστον και αναποδεικτον και αρχοειδεστατην καταληγουσιν αρχην; Τι δε οταν τεκμηριωδεις εκ των υστερων, ημιν δε προτερων, του οτι ποιωμεθα τας αποδειξεις; Πως αν πεισθειημεν τω λεγοντι ως ουδε ουτως ενι τι των θειων αποδειξαι; (σελ. 424) «Δει γαρ» φησιν «ειναι ομογενη και τεκμηρια ων εστι τεκμηρια, Θεω δε ουδεν ομογενες». Πως ουν το μη στιλβειν τη σεληνη εστιν ομογενες η το στιλβειν ταις πλειασι, δι’ ων την μεν εγγυτερον ημιν πλανασθαι, τας δε πορρωτερω εστηριχθαι τεκμαιρομεθα; Τοπου μεν γαρ ταυτα, αι δε εισιν ουσιαι˙ δι’ ων εκεινα ταυταις δεικνυται, ταυτ δ’ αυθις εστιν ενεργεια η παθος, και ου του αστερος μαλλον η του ατενιζοντος. Αλλ’ ουδ’ η κωνοειδης σκια τω φωτιζοντι ομογενες, δι’ ης μειζον του φωτιζομενου δεικνυται, ουδε ο φωτισμος τη σφαιρα εστιν ομογενης˙ ει δ’ ετερον τροπον εισιν ομογενη, οτι περι το αυτο θεωρειται το πορρω και το στιλβειν και το μη εφ’ εκατερου και τα αλλα τουτοις γε παραπλησιως, κακει θεωροιτο αν περι το αυτο καλως το τε δεικνυμενον και δι’ ου εκεινο δεικνυται. Ισασιν οι κεκαθαρμενοι την καρδιαν δια τεκμηριου της εγγινομενης εν εαυτοις ιερας φωτοφανειας οτι εστι Θεος και οιον φως εστι, μαλλον δε πηγη φωτος νοερου τε και αΰλου. Διο και χαριν ισασιν ουχ εαυτοις, αλλα τω φωτιζοντι, ωσπερ ουδε τω αερι χαρις αισθητως πεφωτισμενω, ου γαρ η λαμπροτης εστιν αυτου, αλλα του φωτιζοντος ηλιου, του δ’ αερος μονον το διαφανες επιχαρι, ως και τοις θεοφοροις το δια καθαροτητα καρδιας δεικτικον της νοερας ελλαμψεως. Δυνανται και οι μη προς τουτο θεωριας αναβεβηκοτες εκ της περι παντα προμηθειας τον κοινον προμηθεα συνοραν, εκ των

αγαθυνομενων την αυτοαγαθοτητα, εκ των ζωοποιουμενων την αυτοζωην, εκ των σοφιζομενων την αυτοσοφιαν και απλως εκ παντων τον τα παντα οντα και υπεξηρημενον και υπερανιδρυμενον παντων, την πολυωνυμον εκεινην και ακατανομαστον υπερουσιον ουσιαν. Τι ουν, ου ταυτα παντα περι εν εκεινο αΰλως θεωρειται, (σελ. 426) ο,τι ποτε εστιν εκεινο; Τι δε, ου δια τουτων οια τεκμηριων αψευδης γινεται αποδειξις οτι εστι τις προαγωγευς και προμηθευς προαναρχον απαντων, παντοδυναμος, παντεπισκοπος, παναγαθος, παναιτιος, υπερφυης; Εγω μεν οιμαι και πανυ γε οιομαι και ουδ’ αν οιμαι εχειν αντειπειν. Ουτω τοινυν και ημεις ομοιως, τεθεολογημενον επι του της πιστεως συμβολου περι τε του Υιου και του αγιου Πνευματος, και του μεν γεγεννησθαι εκ του Πατρος κηρυττομενου, του δε εκπορευεσθαι εκ του Πατρος, αμφοτεροις το εκ μονου του Πατρος εφαρμοζεσθαι συναγομεν, εκ των υστερον ομοιως τεθεολογημενων τα προαιωνιως κατα τουθ’ ομοιως υπαρχοντα δεικνυντες. Ου μην αλλ’ ει και τοσαυτα περι τουτου σοι γεγραφαμεν, αλλ’ ου πανυ διοισομεθα ειθ’ απλως δειξιν ειτε αποδειξιν τους τοιουτους λογους λεγει τις˙ μονον στεργετω την δι’ αυτων φωτος τρανοτερον εκφαινομενην αληθειαν˙ σου δ’ ενεκα συνηγορησαμεν τη αποδειξει, οιον απολογιαν υπερ ταυτης ποιησαμενοι˙ τους γαρ εμους κατα Λατινων δια γραμματων λιαν επανουντος λογους, υπειδομενος την ει και μη κατα λογον ομως υφερπουσαν μεμψιν τη επιγραφη, ως αν μη προς τον επαινετην αναφεροιτο απετριψαμην. Ιν’ ουν και σε κριτην αξιοχρεων τουτου του ονοματος ποιησωμαι παραθησομαι τας διαφορας του τε αποδεικτικου και διαλεκτικου συλλογισμου. Σον δ’ εστι σκοπειν και αδεκαστως κρινειν τινι μαλλον προσηκουσιν οι περι θειων δογματων συντιθεμενοι, και μαλισθ’ οταν την ημων αυτων ευσεβη και ακλινη περι Θεου δοξαν εκτιθωμεθα. Ο μεν ουν περι το αναγκαιον και αει ον και αληθες ον και αει ωσαυτως εχον, ο δε διαλεκτικος περι το ενδοξον και πιθανον και πεφυκος αλλοτε αλλως εχειν και νυν μεν ον, νυν δ’ ουκ ον, και ποτε μεν αληθες, ποτε δε μη. Που ποτ’ αρα τα θεια (σελ. 428) δεχομενη, και οτι διαιρειται, καν μη καθ’ εαυτην, διο και εν τη διαιρεσει μενει αδιαιρετος, και οτι καν τω διαιρετω μιαν και αδιαιρετον εχει την αρχην, διο καν τουτω εις Θεος, και οτι δημιουργος και οτι προνοητης και οτι συνοχευς και τ’ αλλα οσα τουτοις ομοια, εστιν ως δεον ειναι ζητουντας τας αιτιας, αι και αυται των περι Θεου αν ειεν, εφικεσθαι της ευρεσεως, συν Θεω δ’ εφικομενους, ου διαπορητικως ετ’ εχειν ητοι διαλεκτικως, αλλ’ αποδεικτικως επιστασθαι και προς ετερους την θειαν δια λογου μετοχετευειν επιστημην. Ει δε μη εφικοιμεθα, τους μεν τη πιστει ασθενουντας δυναμει λογων ηκιστ’ εχομεν επιρρωννυειν, αυτοι δε δια της πιστεως επιστημονως εχομεν. Ου γαρ αποδειξεσι το παν πιστευομεν, ουδε το μυστηριον δειν οιομεθα τεχνογραφεισθαι της πιστεως, ουθ’ ημεις, ουθ’ οι προ ημων δια λογου τω λογω της αληθειας συνηγορησαντες, αλλα καν τουτω δεικνυμεν του λογου της αληθειας το ισχυρον και τοις κατα τι τουτου χωλευουσιν επανορθωσεως παρεχομεν αφορμην και τοις ορθοτομουσι τουτον ασφαλειας υποθεσιν. Ο δε διακομισας υμιν τους επι τουτοις λογους εκεινους, τα παντα καλος καγαθος και την πολιτειαν ειπερ τις θεοφιλης και ημιν δια τουτο προσφιλης Ιωσηφ, επι την επανοδον σπευδων, αυτοσχεδιους σχεδον ηρπασε παρ’ ημων, οιον αρτιτοκους παιδας, μη τυχοντας της προσηκουσης φροντιδος. Αλλ’ επει προς αληθειας αποδειξιν, αλλ’ ου καλλους επιδειξιν εξενηνοχαται, παρα τουτ’ οιμαι και παρα της σης επαινουνται σοφιας. Εκεινο γε μην επι νουν σε λαβειν, ως ημεις εκ πολλου την ανωτατω σοφιαν ποθησαντες, μαλλον

δε προς τον αυτης ποθον παρα της ανωτατω φιλανθρωπιας εφελκυσθεντες, παντοιου λογων ειδους και της κατ’ αυτα μελετης αφεμενοι, ταυτη προσανεχομεν δια βιου, (σελ. 432) και τουτ’ εισιν οι συνισασιν ημιν και συμμαρτυρησουσι παρ’ υμιν πολλοι˙ και συ δε αυτος ουκ ανεπιγνωμων οσα εμαυτον εχω πειθειν. Παρειται δε ημιν τ’ αλλ’ απαντα εξ αναγκης, επειδηπερ εν τη παντων αποκτησει και και τη παντων επιλησει τα κατ’ εκεινην την σοφιαν συνιστασθαι πεφυκεν, ωσπερ καν τη παντων αφαιρεσει εν υπεροχη τινι το θειον νοειται. Αλλ’ ουκ ισον τουτω της σοφιας εκεινης το τελος˙ εντευθεν μεν γαρ τα απεμφαινοντα τω Θεω διανοειται ο νους, εκει δ’ εργω τας θειας εμφασεις νοερως ο νους δεχεται, εσοπτρον ακηλιδωτον Θεου και ων και αει γινομενος. Καν ημεις των μεν περι λογους επιστημων επιλελησμεθα σχεδον πανταπασιν, ει και χρειας επειγουσης ουχ εκοντες ειναι τινα τουτων αναλαμβανειν ως ενον πειρωμεθα, διο και τας αττικας εκεινας χαριτας και το λιαν εντεχνον της εξαγγελιας απειπαμεθα, της δε αληθινης σοφιας ουδεν η μικρον κατειληφαμεν, αλλ’ οιον εις οσμην μυρου τρεχομεν, αυτο το μυρον ουκ εν χερσιν εχοντες πω. Ο δε τον ποθον τουτον ημιν υπερβολη φιλανθρωπιας ενθεις και τελος ατελεστον δια τους οικτιρμους αυτου παρασχοι της μελλουσης αμβροσιας αρχην. Τουτο και αυτος ημιν συνευξαι και ημεις επευχομεθα σου τη αρετη και θεος ανωθεν επικουρος και επηκουος ειη.

Β’ ΠΡΟΣ ΑΚΙΝΔΥΝΟΝ (Σελ. 334) ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΤΟΥ ΒΑΡΛΑΑΜ ΕΝ ΤΟΙΣ ΔΟΓΜΑΣΙ ΔΙΑΦΟΡΑΣ Ο μεν της εαυτου περι το κατηγορειν ετοιμοτητος δε και δεινοτητος ημας υποθεσιν ενστησαμενος, προς ημας τους λογους αποτεινομενους εκπεμψας και γραμματιον προσεπιστειλας ταυτην επαγγελον δουναι οι χαριν, ει τις ημιν υπολελειπται λογος, μη προς ετερον, αλλα προς αυτον ηκειν παρ’ ημων, δυσιν ανθολκαις, τη τε του πραγματος αιτησει, την απολογιαν εφ’ εαυτον επισπασαμενος διετελεσεν. Επει δε και τω σω νυν προς ημας γραμματι των αυτων σχεδον λογων δει, καπι τοσουτο τουτων ερας ως και δι’ ευχης ημιν τας προς το γραφειν επιπεμπειν αναγκας, και ταυθ’ ως γε αυτος αν φαιης μηδ’ αγαν ευπρεπεις ουσας, επει τοινυν ουτω κατ’ ακρας εαλως τη δυναμει του ποθου και σοι τον αυτον απολογητικον επεμψα. Τουτον τοινυν εμμελως αναγνους, ειση μη τουμον αυτου ζητουντα με μονον, αλλα και το υμετερον, και μηδ’ αμφοτερον τουτο μονον, αλλα και υπερ των θεοφορων και κοινων ημιν πατερων εξειργασμενον. Διελθε τοινυν ουχ απαξ, αλλα και πολλακις, ως εναποθειο τω της ψυχης σοι ταμειω τα λυσιτελη δογματα, και των λογων αναμνησθητι των εμων, ους πολλους πολλακις εποιησαμην προς σε συνοντα, και την, και την απο της εξω φιλοσοφιας κενην απατην η δυναμεως εχεις φυλαττου˙ μαλλον δε και σαυτον νυν ανακαθαραι σπευσον, ιλαστηριοις τε ευχαις και περιρραντηριοις υγιαινουσι λογοις χρησαμενος˙ ανιερου γαρ γνωσεως κεκοινωνηκεναι δοκεις τω μη αντικεισθαι λογω, μηδε (σελ. 436) γουν απαρεσκεσθαι γνωμη, θαυμαζοντα δε φαινεσθαι τον εις την του αγαθου Πνευματος ενεργειαν τε και χαριν την του Βελιαρ παραγνωρισαντα.

Καιτοι τον ανδρα την περι λογους δεινοτητα και αυτος των αριστων ηγημαι και προς καλοκαγαθιαν τροπων ευ πεφυκεναι πειθομαι και ουκ εσθ’ οπως εχω μη φιλειν, ου μην και χαριζεσθαι τι των δεοντων πορρω, και ταυτ’ εν τοις περι Θεου και των θειων δογμασι και ρημασι˙ ου γαρ προς αληθως φιλουντος η παρεχειν η τον μη παρεχοντα τι των τοιουτων αφιλον ηγεισθαι˙ αλλα προ των φιλων θετεον τον φιλιον, και ταυτην οιεσθαι φιλιαν μονην η της αιτιας εκεινης εξηται κακειθεν τε αφικνειται και δι’ αλληλων των φιλουντων ουρανομιμητως περινοστουσα, κατα την της θειας μουσικης αρμονιαν εν διπλοη περιφορας αντεπιφερομενης ευμενως, προς Θεον εκατερωθεν επανερχεται και τηρει την ιεραν ταυτην και ουρανιαν στροφην αεικινητον˙ την δε ρεουσαν ταυτην και το κατωτερον αει ζητουσαν, (ουτω γαρ και ρυησεται), και δια τουτο παντα χαριζομενην, φιλιας εκπτωσιν μαλλον η φιλιαν εμοι καλειν επεισι. Ταυτ’ αρα και μακρους νυν αντεπεξαγω λογους, ο μητ’ εκμαθων, μητ’ αρτιως μανθανων και, το συμπαν ειπειν, ο μηδεν ειδως, και τουτ’ αυτο βιον εμαυτω σχεδον θεμενος, προς τον μεμαθηκοτα και μανθανοντα και λεγειν ακρως ειδοτα και τουτο πεποιημενον εμμελες βιου μελημα. Κατεσχον δ’ ομως ως εσχον εμαυτον˙ ισθι γαρ με μη κατα σχολην η σπουδην, αλλ’ εκ του προχειρου την απολογιαν πεποιημενον και τα πλειω των προς εμε τω Βαρλααμ γραμματων και λογων μειζονων αφορμας και λαβας παρεχοντα καταλελοιποτα, τουτο μεν τη των θειων αιδοι, τουτο δε τη του διωκοντος ημας φειδοι˙ και μην εστιν α και σκεψεως εδειτο (σελ. 438) συντονωτερας τε και μακροτερας η κατα τον απο του διακομισθεντος γραμματος αχρι του καθ’ ον αντιγεγραφαμεν χρονον˙ προσδοκιμος γαρ ην ευθυς μετα την αφ’ υμων ως ημας επανοδον του σοφου και χρηστοτατου Θετταλου Νειλου ο την οικονομιαν αυτου διαδεξομενος και παρ’ ημων προς υμας ελευσομενος˙ νυν μεν ουν προ σου προθυμως ον λογον ο βραχυς Καθ’ ελληνικης εποψιας και των ταυτην σεμνυνοντων εσχεδιασε χρονος˙ τριτον δ’ αν επιστειλωμεν, μαλλον δε αντεπιστειλωμεν, τοιουτος εσται, ως μηκετι δεισθαι τεταρτου, ην και οι παρ’ ημιν πατερες ενδωσι. Συ δε τον φιλοσοφον ημιν παιδευε μη θρασυ τι και παραβολον αττειν τικτοντα, την συμπεφυκυιαν τη φιλοσοφια, καθαπερ τινα σκευην, ευλαβειαν αποδυομενον (αυτος τε γαρ ενασχημονει και τοις τοκοις λυμαινεται και ημας προς τους απο γνωμης ευ ισθι τραχυτερους εκβιαζεται λογους), δια μακρου δε νυν επαινετην τε και ζηλωτην αναφανεντα παντων των παλαι καθ’ Ελληνας σοφων και σοφιστων, ου θαυμαστον ειναι τι και αυτον καινον και κοινον συμφορημα των εκατεροις και εν εκατεροις διαφορων˙ ω δη κακεινων υπ’ αλληλων ανατρεπομενων, αυτος υφ’ εαυτου τουτο πασχων εξεληλεγμενος ηττον ισως αχθεσθειη αν. Ει μεν γαρ εφιεμενος τε και αγωνιζομενος μη μεγα δειξαι ον αμαρτημα την της αρχης διπλοην, ειτ’ ουκ εχων των κατ’ επιθυμιαν απορειν, καθ’ ημων εγειροι τον θυμον και τους ομογενεις υποκρινομενος αντιλεγειν τοις ημετεροις εγχειροιη και την καθ’ ημας αποδειξιν δεινως και δια μακρων κακιζοι λογων και εαυτον εξαιροι λιαν, ως εξευρομενον και εξειποντα το κατ’ Αριστοτελην υπερ αποδειξιν επι Θεου, μηδεπω και τημερον εκπεφασμενον, ει μεχρι τουτων εξεβαινεν αυτω ο λογος, ουκ αν ηξιωθη παρ’ ημων απολογιας˙ νυν δ’ ουκ οιδ’ ο,τι παθων, τους τε (σελ. 440) θεοφορους πατερας λεληθοτως διασυρει και τους κατα Σωκρατην τε και Πλατωνα θεοτας και πεφωτισμενους αναγραφει, προβαλλομενος και ρητα αττα τουτων, δι’ ων ουτοι τοιουτοι μαρτυρουνται. Τουτο τοινυν παντων μαλλον ουκ αφηκε με πεδησαι την

γλωτταν σιωπη και καταπροδουναι τους κοινους προστατας και αντεισοικισασθαι τους εκ παλαιου εκβεβλημενους ως βεβηλωμενους˙ επει δ’ επην αντειπειν αναγκη, προαπολυσασθαι των ακολουθων ην και τα δι’ αποδειξιν εγκληματα και προ τουτων δειξαι ως ουδεν προσεκρουσαμεν τω συκαοφαντικως επιθεμενω, προς δε τουτοις και τα νυν αυθις εν τοις εκεινου λογοις ηκιστα συμβαινοντα τη της ευσεβειας ακριβεια πεπαρρησιασμενως επελεγξαι˙ φιλιας γαρ η δεους ενεκα τα τοιαυτα σιωπαν ουκ αμεινον. Αλλα και τα Λατινων εν τω υποκρινομενω τακεινων ανελειν των αναγκαιοτατων ον ευφυως ενηρμοσται τοις λογοις˙ ουτω γαρ και ταμα προς εκεινους προτερα διαδεικνυται ανωτερα του επηρεαζειν εγχειρουντος˙ ουδε γαρ τους Λατινους αυτους ηλπικαμεν τα παρ’ ημων οισειν σιωπη, αλλα προσδοκιμοι μεν ημιν ησαν αντιλεξοντες, ευπεριτρεπτα δ’ ομως, οια και ο τουτους υποκρινομενος αυτος αρτιως, ω δη και χαριν ισμεν, α δη ποτ’ εμελλον εκεινοι λεξειν, αφορμην εν τουτω σχοντες ανατρεψαι νυν. Ως μεν ουν εκαστα εξειργασται, ο λογος σε διδαξει. Προκεισθω δε μη πασιν, ει μη και τακεινου (κατ’ εκεινου γαρ φερομενος, ει και αναγκαιως˙ αλλα πιστευσον ως ου μετριως παρα τουτο μ’ ανια), τοις φιλουσι δ’ ομως, και μαλισθ’ οσοι κρινειν διανοιας ικανως γε εχουσιν, ως ουκ αν ο λογος πανυ τοι μεμπτεος ειη, ταχα δε ουδε προς ον εστι˙ κοινα γαρ σχεδον ταυτα τοις περι λογους αγαν φιλοτιμουμενοις τα προσκομματα˙ δει μεντοι προς επανορθωσιν (σελ. 442) αει συμβαλλεσθαι τι τους την περι αυτων φιλοτιμιαν καταλυσαντας. Τοις ουν ταυτα κρινειν ικανοις πασι πιστευσον το συγγραμμα˙ πολυειδους γαρ πλανης ελεγχος εστι σαφης και κοινη τις ει χρη λεγειν ανακαθαρσις η προφυλακη, τοις μεν ετι περι λογους φιλοτιμως διατριβουσι της εκ λογων παραλογου δοξης προσγινομενης τη ψυχη, τοις δε προς την του λογου κρειττω σπουδην δι’ ησυχιας αποδυσαμενοις προτροπη τε και οχυρωμα και δειγμα της απατηλης εισοδου του πλαναν αει επιχειρουντος. Προς δε τουτω, και οθεν αν εγγενοιτο το απλανες δι’ ολιγων διαρκως ενδεικνυται και μικρου δια βραχεων τους ελληνικους και σατανικους ογκους κατασπα, την τε καθ’ Ελληνας αποδειξιν και το κατ’ αυτην υπερ αποδειξιν ηχρειωμενον εξελεγχει και ανακαλυπτει το βαρυ και βαθυ σκοτος των νοερων κατ’ εικεινους φωτισμων.

Α’ ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ (σελ. 444) ΠΕΡΙ ΔΥΟ ΑΡΧΩΝ Η ΚΑΘ’ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΟΨΙΑΣ Ως θρεμμα της ανωτατω περι λογους παιδειας και της φυσει σοφιας δωρον παρα Θεου δι’ αυτης κεχαρισμενον ημιν, επιχαρι και θυμηρες κραμμα επιστημης και νου, διδακτου και αδιδακτου φωτος˙ σε των ετεροδοξων ημεις ουκ εφθημεν ειποντες, ως αυτος ισχυριζη, και μαρτυς ημιν ο παρ’ υμιν ημετερος λογος, δι’ ον εις ταυτην ηκειν διατεινη την δοξαν˙ εν αυτω γαρ φαμεν επι λεξεως ως «απεδεξαμεθα σου τας προς τους κακοδοξους εκεινους αντιρρησεις» και ως δια της εις ατοπον απαγωγης «κακω το κακον ιωμενους» τους Λατινους εδειξας. Τι δ’ οταν αυθις ερωτωντες προσεπαγωμεν οτι «το ζητουμενον ακουσομεν και μεθ’ ηδονης δηπου, τι γαρ ποτ’ αν αλλο προσδοκιμον ημιν ειη παρ’ ανδρος ακριβους ευσεβειας ποθω την ενεγκουσαν απολιποντος», ου μετ’ εγκωμιων αναφερομενων εις την σην ευσεβειαν εδειξαμεν, μηδ’ εν ελπισιν αποτροπαιον τι περι της σης ανεχομενοι σοφιας; Το

δε προς τον παρα του πευσομενον παρ’ ημων γραφομενον ως «μετα της γινομενης επιεικειας τε και παρρησιας, μαλλον δε φιλομαθειας ερωτησας, μαθε και διδαξον ημας», μαθητιωντος μαλλον επιδεικνυται διανοιαν η μεμφομενου. Καιτοιγε ως ενην καταφορικως εθελοντι μοι χρησασθαι τω λογω μη σμικρα τις αφορμη την σην αγχινοιαν ηκιστα διαλεληθεν. Εν δε τοις περι αποδειξεως ου το εμον μονον, αλλα και το σον υγιως εχειν εδωκε νοειν τοις προσεχουσι τοις ειρημενοις τον νουν, ει και αυτος ουκ οιδ’ οπως, καθαπερ (σελ. 446) κηρω τα ωτα φραττομενος, ανηκοος ταυτα παραλλαττεις. Εγω μεν ουν ουτω τα προς σε˙ συ δε με τισι τε και οσοις εγκλημασι περιβαλειν εσπουδακας οισθα, μηδε δειξας ολως οιομενος μετριως γουν ημας προς τας καθ’ ημων επαγωγας, απαγωγας δ’ ειπειν οικειοτερον, απολογησασθαι δυνασθαι, και πολεμουμενοις ανεβην ηδη, και συν ημιν ετεροις ημων γε ενεκα, μηδ’ ημιν αυτοις επαμυνειν εχειν. Εγω δε νικαν εν τοις τοιουτοις αισχυνομαι και ουκ αν απελογησαμην, ουδαμως γε πως κατηγορουμενος, ει μη την εμφαινομενην εν τω προς ημας σου γραμματι μεταποιησαι διενοουμην απεχθειαν. Αλλα γαρ τι παθω; Αλογον καταλλαγην προς ουτως ελλογιμωτατον, οιος ει συ, πως ανεξομαι, και συνεπηρεαζομενοις μοι τοις υπερ Θεου λογικοις των πατερων αγωσι πως ουχ η δυναμεως εχω συλληψομαι, και σε γε αυτον συγκινδυνευοντα μοι, προς ον ο λογος, ως ο λογος δειξει προϊων, πως σιωπη τον φιλον καταπροησομαι; Πεπαρρησιασμενος ελεγχος ειρηνης βραβευτης. Θελεις ουκουν σε τοις σοις επιστησω γραμμασι κριτην; Και τι ποτ’ αρ’ ηδιον φαιης αν δηπου, τον εξενηνοχοτα και της ψηφου καθησθαι κυριον; Δυο τοινυν απο του αυτου περι του αυτου κατα το αυτος δεικομισθη μοι γραμματα, εναντιως εχοντα προς αλληλα˙ το μεν γαρ τοις μη καλως εχειν δοξασιν αριστα γε φησιν αντιτεταχθαι με και ως αν τις εχοι κρινειν ανεπιφθονως, το δ’ ετερον τοις αυτοις αυθις κακιστα˙ διαβαλλει γαρ απαντας τους προς εκεινα μοι λογους. Ουτως ουν των προς ημας σου γραμματων αντικειμενων και δι’ αληλων αναιρουμενων, ο ταυτα συγγεγραφως τινα δοξαν τοις εντυγχανουσι του ηθους εαυτου παρασχοιτ’ αν χαριν; Αλλα τουτ’ εατεον μη και βλασφημιας γραφην αυθις αποφερωμεθα. Τα γουν υπ’ αλληλων συντριβεντα τι φης, ως αχρεια (σελ. 448) σκευη κεραμεουντα ριψωμεν αμφω; Και πως αν τουτο συ γ’ αποφηναιο περι των σων διαιτητης προκαθημενος, αλλ’ ουχι βιαση τας ψηφους θατερον γουν περισωσασθαι σοι τοιν γραμματοιν ποθων, μαλλον δ’ ινα μη τι παλιν των ου καλων σου περι φωραθωμεν ειποντες, ου το δικαιον εκκλινων και παραλογιζομενος, αλλ’ οια τις λογικος αετος υψιπετης την διανοιαν θατερον περιποιηση των γεννηματων; Τι γαρ, ει μη και λογικη σοι φηνη παρειη, του περιφρονηθεντος επικουρος ετοιμος, ουδε τοις αετοις τουτου μελει; Ποιον δ’ αρα σοι των γραμματων οικειωση σαυτω; Το γενναιον δηπουθεν και μεγα και μαλιστ’ εχον αντιβλεπειν ημιν ω τα κακιστα συνεστι. Τουτο δη σοι συνεπικρινειν αναγκαιοτατον, ως επει τω παρερριμενω των εναντιων ανεπιφθονως, ως εφης, κρινοντι τα αριστα ημιν μεμαρτυρηται, το συνεστηκος ετι σοι τουτο προς φθονον απαν συντεταγμενον εστιν. Ου μην αλλα και του αντιταγμενου διεζευγμενον καθ’ εαυτο τουτ’ αυθις του δικαζοντος δειται, μη συμβαινον εαυτω, μηδ’ ακολουθως εαυτω προσαγομενον, αλλα προς εαυτο παλλαχου τε και πολυτροπως και υπερ των μεγιστων μαχομενον. Ο γαρ εν αυτω λεγων «μηδεν αν εαυτω διαφερειν ει τις απεκαλει τους επι Λατινους οικειους λογους απαντας ληρον», προς τον μηδεν μεν ετερον των λαβην εχοντων προαγαγειν εις τουμφανες εθελησαντα και τ’

αλλ’ απαντα προσεπηνεκοτα, προς εν δε και τουτο μοριων σχεδον τουλαχιστον ουκ αντιτεταγμενον, αλλ’ ηπορηκοτα και ηρωτηκοτα (τας γαρ αντιθεσεις ετεροις ανεθεμεθα προσωποις) προς τον ουν ουτω μεθ’ οσης της επιεικειας αιτουντα την λυσιν της αποριας, μακρους και πικρους αντεπεξηγαγες λογους, και ταυθ’ ως αυτος ανωμολογηκως τυγχανεις, αποξεσας σοι (σελ. 450) των λογων το παρ’ ημιν εν εκεινοις αμφισβητησιμον ως αναμφισβητητως ουκ αγαθον. Ει γαρ ουδεν σοι διαφερει, ω χρηστε, ει τις ληρον αποκαλει σου τους λογους και προς την παρ’ ανθρωπων δοξαν δεινως ουτως εχεις ανεπιστροφως, τινος ενεκεν, ως αυτος φης, εκβεβληκας σου των λογων εκεινο, ει μη την χειρω και αυτος περι αυτου δοξαν ειληφας; Τι δ’ ει και “σκανδαλου”, καθαπερ αυτος ειναι φης, “αιτιον”; Αρα τουτο μικρον; Ουκ αρ’ εκβεβλησθαι δικαιον μονον, αλλα και «εις κυμα ριφηναι πολυφλοισβοιο θαλασσης», μαλλον δ’ ιν’ ως «μολυβδος καταδυση» μωσαϊκως ειπειν «εν υδατι σφοδρω», ευμεγεθει λιθω προσδεθεν προτερον, επειτα δοθηναι τοις κυμασιν. Αλλ’ ω την σοφιαν ειπερ τις περιττε συ, ει τουθ’ οπωσδηποτουν αφηρηκας σου των λογων εκεινων, τις σοι χρεια της υπερ αυτου τοσαυτης επειτα μακρηγοριας, αφ’ ης σοι συμβεβηκεν ουκ εξω μονον σκοπου κατα την παροιμιαν τοξευειν, αλλ’ ασκοπως πανταπασιν; Ηρθη γαρ, ως τους πολυστιχους σοι λογους τελευτων εξεκαλυψας μετα τα σκωμματα των σκανδαλιζομενων και την σην διαπεπονημενην σκεψιν, προς ο τεινουσιν εκ του μεσου πανταπασιν, ως απερισκεπτως αρα προτερον, ουτως ο ασκοπως λογογραφων ματαιολογησει. Συ δ’ ουκ εις ματαια, μικρον γαρ ηδη σοι τουτο, αλλα και προς ταναντια περιετραπης, ου μονον εν τοις καθ’ ημων λογοις, αλλα και περι των κρειττονων διαλεγομενος˙ τουτο δ’ επαθες εκ της ακαιρου πολυρρημοσυνης˙ οιονει γαρ τινι πολυταραχω πνευματι ταυτη σεαυτον παραδους και πολυκινητως υπ’ αυτης εκων ακων σαλευομενος, πολλα φευ προσκομματα και συντριμματα διακενης επαθες. Αλλ’ ινα μη και αυτος τουτο παθω (προς γαρ εκαστα διαρκως αποκρινομενος, ουκ εσθ’ οπως το πολυρρημον εκφυγοιμ’ αν (σελ. 452) «εκ δε πολυλογιας» κατα το γεγραμμενον «ουκ εκφευξεται αμαρτια) ιν’ ουν μη τουθ’ οπερ εγκαλω μαλλον αυτος κινδυνευσω παθειν, ταυτα παντα αφεις, τας πεποιημενας σοι καθ’ ημων αιτιας απολυσομαι μονον, και τουθ’ ως αν οιος τε ω δια βραχεων ποιησομαι μηκυνειν ηκιστα εθελων. Αλλωστε, και του ποιουντος το σκανδαλον εκ του μεσου γεγενημενου, περιττον αν ειη περι τουτου διαλεγεσθαι παλιν˙ ει δ’ αρα τι συμπεσειται τοις καθ’ ημων ειρημενοις των μη καλως, ως γε ημεις αν νομισαιμεν αυθις, περι των θειων εκπεφασμενων σοι, συγγνωθι σημαναι και περι τουτου δειν οιηθεισιν˙ ισως κακεινα δι’ ημας τους περι το υψος σοι της θεηγοριας φθανειν ουχ ικανους απαλειψεις, επισκευασας αυθις και τον προς ημας σου τουτονι λογον. Ει δε μετα το απαλειψαι καθ’ ημων μακρα γραφεις, χαριη τα μεγιστα˙ τουτο δ’ ημεις μεν ομως ουτ’ επιτρεπομεν ουτε κωλυομεν˙ συ δ’ ως προπαρασκευασθειης μη χολαν ει τι σοι περιτραπειη των σων, και γαρ σον. Αλλα τις η πρωτη και μεση και τελευταια καθ’ ημων σοι λαβη; «Συ σαυτον» φησιν «εξαιρεις, ως τοις υπερ ημας εντυχων». Ποθεν τουτ’ εχεις δειξαι; «Παρα των σων» φησι «λογων, εξ ων υπεσημηναμην ειληφθαι μοι το προοιμιον απαν». Αναγνωθι το σον εκ των ημετερων μετειλημμενον και ημας, ως αυτος φης, εξελεγχον προοιμιον, ιν’ ειδωμεν˙ καν εκ των ημετερων υπαρχη τις μεγαληγορια, δικαιαν ειναι την καθ’ ημων σου ταυτην κατηγοριαν

ομολογησομεν, ει δε μη, συ σαυτου καταψηφιη, πολυπλασιω περιτρεψας σαυτω την νεμεσιν. «Συ μεν την ανωτατω ποθησας φιλοσοφιαν, μαλλον δε παρα της ανωτατω φιλανθρωπιας εφελκυσθεις και λογων ειδους παντοιου και της κατ’ αυτα μελετης αφεμενος και τοις παραδειγμασιν ηδη εντυχων, επισχες». Το γαρ τοις παραδειγμασιν ηδη (σελ. 454) εντυχειν ουχ επιγινωσκω, βελτιστε, των ημετερων υπαρχον˙ εν τουτω δε εστι τα της καυχησεως, ην δια παντος ημιν συ του λογου προφερεις˙ ου μονον δ’ απλως ετερον τουτο των λογων των εμων, αλλα και των επιεικως υπερεναντιουμενων εκεινοις. Ει γαρ τουτο παραδειγμα ενταυθα λεγεις, ο μυρον ημεις εκει τροπικωτερον ειπομεν, ακουσον νυν γουν συνετως. «Ημεις των μεν περι λογους επιστημων επιλελησμεθα σχεδον πανταπασιν, της δε αληθινης σοφιας ουδεν η μικρον κατειληφαμεν, αλλ’ οιον εις οσμην μυρου τρεχομεν, αυτο το μυρον ουκ εν χερσιν εχοντες πω». Αρ’ ου ταυτ’ επι λεξεως εκει κειται; Σαφως ουν ημων καταψευδη των μηπω λεγοντων εντυχειν ως εντυχειν ειποντων. Ει δ’ ως ‘εποθησαμεν’ ειπουσι ταυτην επιτριβεις την μεμψιν, ομοιον τι ποιει, ωσπερ αν ει τις μεγα φρονειν επι σοφια λεγη τον ες διδασκαλου φαμενον φοιτησαι και συχνον τουτω χρονον παρακαθισαι διδασκοντι, τη δ’ οικεια δυσμαθεια μηδεν σχειν παρακατασχειν των διδαγματων εκεινων. Α τοινυν καθ’ ημων εκ της σαυτου προσθηκης συνηγαγες, τουτ’ εφ’ ον αρτιως μεταχωρησει σοι σκοπειν αφιημι. Και της τελευταιας δε ημων ουκ επαΐεις ευχης ο παν ο τι των απευκτων εθελησας καθ’ ημων ειπειν, «ο τον ποθον τουτον ημιν υπερβολη φαλανθρωπιας ενθεις και τελος δια τους οικτιρμους αυτου παρασχοι»; Τελος τοινυν αιτουντες πως ουκ ατελεις εαυτους οντας ισμεν κατ’ εκεινο ου το τελος αιτουμεν; Τους δ’ ατελεις ημας αυτους ειναι λεγοντας πως αυτος ως υπερτελεις ειναι λεγοντας ονειδιζεις; Ημεις δ’ , ωγαθε, τοσουτον απεσχομεν τελειους εαυτους η νομισαι η προσειπειν, (σελ. 456) ως και το την αρχην ολως προθυμηθηναι της προς το μυστικον διδασκαλειον αψεσθαι φερουσης ουχ ημων αυτων φαναι, προς δε την ανω φιλανθρωπιαν απαν ανενεγκειν˙ ει δ’ εκ της ανω φιλανθρωπιας, ουκ ετ’ εργον ημετερον ουδε τουτο. Των ουν προθυμηθεντων αρξασθαι μονον και μηδε την αρχην ταυτην οικοθεν οιομενων, ως το τελειον εαυτοις προσμαρτυρουντων εσπουδασμενως ουτω καταλογογραφειν, αρ’ ου συκοφαντιας περιφανους; Τις δε σοι πιστευσειεν ετι της αληθειας φροντιζειν, περι των κρειττονων και δυσθεωρητων διεξιοντι, καταψευδομενω σαφως των ουτω σαφως αναγεγραμμενων; Πως δ’ αν και της αληθειας εφικοιτο περι της οντως αληθειας διαλεγομενος ο μη της αληθειας πολυν ποιουμενος λογον; Αλλα γαρ δεκακις τουτ’ εν ενι λογω καθ’ ημων ψευδως προβαλομενος, τοσαυτακις δηλος εγενου τοις πασιν οθεν λαλεις, προς δε το αληπτον τοις ημετεροις λογοις καινω τροπω προσεμαρτυρησας˙ ει γαρ ειχες αληθη μεμψιν, απαξ εις τους κατηγορους καταστησας σαυτον, τις αρα σοι χρεια της ψευδους ταυτης ην και της απο ταυτης επιθεσεως πρωτης; Ο δ’ μ’ επειτα κακιζεις ως τω τελει του παντος σοι λογου φανερω τυγχανοντι την εναντιαν αυτος δοξαν περι σου προσηκαμην, τουτο φανερως αδιεκεις˙ ει γαρ τουτ’ ην, ουκ αν ηρωτων, ουκ αν ηπορουν, αλλα κατεψηφιζομην ως ετεροφρονος. Απορειν δε τοτ’ επεισι πασιν, οταν τοις φανεροις και ανωμολογημενοις η τι το μη συναδον˙ το τοινυν απορειν δειγμα του μηδεν σου περι φρονειν εθελειν απωμοτον. Το δε «την ετεραν υπο την ετεραν» σε σαφως ειπειν και «η διπλοη της αρχης», τουθ’ ημας προς τοις

αλλοις ηναγκασε πυνθανεσθαι και διαπορειν, τι ποτε σοι βουλεται (σελ. 458) «η εξ αρχης αρχη», ην δη και νυν αυθις θατερω θεραπειαν επινοεις˙ τα γαρ αλλα παρατρεχειν υπεστην την αρχην. Ο τοινυν εφεξης αρτι τω προτεθειμενω γεγραφας, οτι «καν την ετεραν και εκ της ετερας και υπο την ετεραν λεγω, αλλ’ ως ηγουμενος εκαστον εξ ης εστιν οπως ποτε αρχης, υπο ταυτην και αναφερεσθαι», ει μεν εκαστον απαντων λεγεις των αφ’ ηστινοσουν αρχης, τοις πασι συνταττεις τα υπερ απαντα και απο των κτιστων περι των ακτιστων αξιοις ημας πειθειν, ο πολυς ρεων καθ’ ημων εμπροσθεν απαγορευεις πανταπασιν˙ ει δε το εκαστον τουτο προς την εξ ετερας ετεραν δημιουργικην αρχην επιφερει, πλειν η δυο τα εξ εκεινης ημιν σημαινεις˙ το γαρ “εκατερον” επι των μη υπερβαινοντων την δυαδα λεγομενον ισμεν, τριων δ’ “εκαστον” τουλαχιστον λεγομεν. Επαφες δη σοι και τουτω την πολυχευμονα γλωτταν, αλλα και το “υπο” την αρχην αναφερεσθαι τι˙ το γαρ “εις” αυτην και “προς” αυτην την αρχην εκατεραν των θεαρχικων υποστασεων αναφερεσθαι και παρελαβομεν και κατεχομεν, το δε “υπο” τουτο την αναφοραν, ιν’ ουτως, ειπω, καταφοραν απεργαζεται και τουναντιον παριστησι του βουληματος˙ ουδε γαρ τας εν φιλοσοφοις μοι παλιν διαιρεσεις προαξεις και τα κατ’ εκεινας λεγομενα, καιτοι καν ταυταις εχει τινα τουτο σημασιαν υφεσεως. Αλλ’ ου τουτο λεγω μονον, αλλ’ οτι μαλισθ’ οτι πορρω ταυτα της θεοπρεπους εκεινης αναφορας τε και προελευσεως. Ερεις καπι τουτων ισως «εις μονην σοι την λεξειν το αμαρτημα παριστασθαι» και παραιτησεως ηκιστα δειν. Αλλα το της λεξεως ημαρτημενον εν τοις τοιουτοις, ω σοφωτατ’ ανδρων, εις ημαρτημενην απαγει τους ακροωμενους διανοιαν˙ ως ουν ο γνους και μη σαφως διδαξας εν ισω και (σελ. 460) ει μη ενεθυμηθη τοις ακουουσιν, ουτως ο γνους ορθως και διημαρτημενως διδαξας εν ισω και ει διημαρτημενως εγνωκεν. Ει δε κανταυθα σοι το αμαρτημα περι την λεξιν εστιν, αλλ’ ου κακει περι λεξιν, περι δε λογους και λογους πολλους, ους συ καλως ποιησας εξελων κατελεξον τους απαληλειμμενους, και συνησεις οποσους. Ου μην αλλ’ ειπερ αρα και εις λεξιν σοι περιιστατο, καθαπερ αυτος φης, το αμαρτημα, ποσην ειδεναι σε χαριν ημιν εχρην, οι δια το προς σε σεβας και την γιγνομενην ημιν ευλαβειαν ουχι σε αμαρτανειν απεφηναμεθα, προβαλλομενοι δε αποριαν σε διδασκαλον ημιν αυτοις επεστησαμεν, το γε εις ημας ηκον; Συ δ’ αντι του διδασκειν επεξερχη και χαριν οφειλων της προς σε ευλαβειας, αναιδειαν και διαβολην και λοιδοριαν ημιν ανταπεδωκας. Ην δ’ απολογιαν προτεινη, καιτοι ψυχραν ουσαν και τα πολλαχου και παρ’ ημων αυτων εξεληλεγμενα των Λατινων ως εξεληλεγχθαι αδυνατως εχοντα προβαλλομενην, ομως δεχομεθα˙ την γαρ ελλειψιν αυτης το δι’ ο γεγονεν εκβεβλημενον αναπληρουν διαγεγονεν. Α δε κατηγορεις ημων ως τους ομογενεις σοι διαβαλλοντων επι των δυο αρχων, σην χαριν και τουθ’ ημιν γεγονε τον αγνωμονως διατεθεντα˙ το γαρ ημαρτημενον, εστω δε περι την λεξιν ως αυτος φης, θελων εξελεγξαι σαφως (σιωπαν γαρ ουκ ην, περι Θεου γαρ ην) ινα μη σοι προσαπτηται μεμψις, εις εκεινους δειν εγνων περιτρεψαι τους λογους. Οτι γαρ εκεινοι μη δυο αρχας αυτοθεν λεγουσιν ειδεναι με, μαρτυρησει παρ’ υμιν ων ο πρωτος προς αυτους ημετερος λογος απαντων προς εκεινους ουτως˙ «Υμεις δε τι φατε οι τας δυο λεγοντες επι της θεοτητος αρχας; Τι γαρ, ει μη φανερως τουτο λεγετε, αλλ’ εξ ων λεγετε τουτο συναγεται»; Λεγων ουν εκει μη φανερως τουτο λεγειν αυτους, πως αν νυν (σελ. 462) υπερ τουτου προς αυτους εποιουμην τον λογον, ει μη το σον βλαβος υπολογιζομενος ως ενον συσκιασαι διενοουμην;

Αλλα μεν ουν ουδ’ εξω μοι λογου παντελως ουτος ο λογος, ουδε διαβολη τελεια, ως γε ωηθης, ει και αυτοθεν προς εκεινους ελεγετο˙ μη γαρ, ως απο Λατινων ων, ανεπιγνωμονας ημας οιου των εκεινοις εσφαλμενων ρηματων τε και δογματων˙ αλλ’ εισι μεν οι και νυν τουτο λεγουσι σαφως αι δυο μια, οσοι των προς αυτους απο των ημετερων αμελετητοι συγγραμματων˙ προς δε χρονον ικανων και τοις ελλογιμωτατοις αυτων επεχωριαζε τουτο, και μαρτυρουσι τουτο τα παρ’ ημιν εκεινων συγγραμματα δευτεραν λεγοντων αρχην τον Υιον του αγιου Πνευματος˙ ο τοινυν λεγων τον Υιον ουκ αρχην μονον, αλλα και δευτεραν, αρ’ ου δυο λεγει φανερως αρχας; Ει δε νυν τουτ’ αφηκαν, χαρις τοις κατασιγασασιν αυτους αντιρρητικοις των ημετερων λογοις, ωσπερ και τω κατ’ επωνυμιαν Νικηφορω προς αυτους πεφηνοτι˙ μετα γαρ τους εκεινου προς αυτους λογους, ουκετι τολμωσιν οις αυτων μετεστι πως συνεσεως της απωλειας λεγειν ημας, ωσπερ ημεις εκεινους. Το δε απο των εκεινοις συγχωρουμενων δειν ημας προς αυτους διαλεγεσθαι, συμφημι και αυτος˙ μεχρι δ’ αν μιαν πηγην ακουω, μιαν αρχην, μιαν θεογονον θεοτητα, και τους λεγοντας ταυτα και παρα Λατινοις σεπτους, απο των συγκεχωρημενων Λατινοις προς αυτους διαλεγομαι˙ παρ’ εαυτοις γαρ εχουσι και τιμωσι ως θεηγορους τους ταυτα λεγοντας περι του των φωτων Πατρος. Ει δε και τον Υιον θεογονον εφ’ ημων ερουσιν, ημεις ερουμεν εκεινοις μη κατα τα συγκεχωρημενα σφισι προαγειν τον λογον˙ ημιν δ’ απο τουτου κατασκευαζουσιν ουκ εξω των κακεινοις συγκεχωρημενων ο λογος εσται. Α δε συ φης, εκεινους (σελ. 464) υποκρινομενος κακεινους υπερ ημας δικαιωσαι φιλονικων, ως ο Υιος, ει και πηγη, αλλ’ εκ πηγης, και ως ηττον πηγη και ως προς θατερον μονον πηγη, ταυθ’ ημεις ουτε σοι ουτ’ εκεινοις συγχωρησομεν ακολουθως εαυτοις οιομενοις λεγειν, μεχρις αν διδασκαλω χρωνται τω ειποντι «μονη πηγη της υπερουσιου θεοτητος ο Πατηρ»˙ ουδε γαρ ειπε «μονη πηγη ουκ “εκ πηγης”, ουδε “μια μαλλον πηγη”, ουδε “μονη απλως πασης θεοτητος πηγη”. Ωστε εκεινοι μεν τοις παρ’ εαυτων συγκεχωρημενοις ουχ επονται, ημεις δ’ απο των αυτοις συγκεχωρημενων προς αυτους τους λογους ποιουμεθα, μη συκοφαντικως, ως γε αυτος οιει, μηδε παρα θυρας απαντωντες αυτοις. Τω δ’ ημων παραδειγματι συνεπιλαμβανη παντα τα των πατερων παραδειγματικως ειρημενα περι Θεου˙ τι γαρ προς την ανεικαστον φυσιν εκεινην αφωμοιωμενον εξευρεθησεται; Ει δ’ ην και τυχειν, ουδ’ ουτως αν ην εκεινο παραδειγμα παντα εξισαζον τω προκειμενω˙ αλλο μεν ουν εστι το παραδειγμα και το δι’ ο παραδειγμα γεγονεν, αλλ’ ουχ οτι αλλο, ουδε παραδειγμα, αλλ’ ει μη αλλο ουδε παραδειγμα. Συ δ’ απο των ετεροτητων κρινεις ημιν το παραδειγμα και τους Λατινους αυθις υποκρινη προς αποριαν, ως γε αυτος δοκεις, την μεγιστην καθιστωντας ημας, ως αν ει παρα την στροφην σοι της γλωττης ην, κακως η μη κακως εκεινους θεολογειν˙ αλλα μη ουτω νομιζε˙ πολλοι γαρ και προ σου και επι σου και σου οιαδηποτε λεγοντος κακοδοξους αυτους απελεγξουσι. Τι δ’ οταν ημεις μεν λεγωμεν ως, ει και χωρις εκαστη των θεαρχικων υποστασεων αιτια και αρχη λεγεται των οντων, αλλ’ ουδεν ηττον μια εστιν η αιτια και αρχη των οντων, συ δε φης αληθες μεν ειναι τουτο, τοις δε Λατινοις βοηθειν˙ αρ’ ουχι το απεριτρεπτον τοις εκεινων (σελ. 466) δογμασι λαθων εμαρτυρησας; Ει γαρ το αληθες εκεινοις βοηθει, τις ο περιτρεψων τους υπο του αληθους βοηθουμενους; Ει μεν γαρ, δοκει βοηθειν, ελεγες, ειχεν αν τινα θεραπειαν ο λογος˙ νυν δε σαφως ουτωσι γραφεις, οτι και αληθες εστι και τω εκεινω δογματι βοηθει. Τι δ’ οτε παλιν ημων λεγοντων ως «του Πατρος δια

του Υιου εν αγιω Πνευματι προαγοντος τα παντα μια παντων η αρχη εστιν», αυτος αυθις επιφερεις ως και Λατινοι γ’ αν ουτω φαιεν, ως του Πατρος δια του Υιου εκπορευοντος το Πνευμα, μια λοιπον εστιν η αρχη της θεοτητος; Αρα το σαθρον των κατ’εκεινους δογματων οσον κατειληφας; Αλλα καταθου το φρονημα και μεταδιδαχθηση το ασφαλες, μαλλον δε και συ παρα σαυτου τουτ’ειση καλως˙ επαινω γαρ τον ειποντα την ταπεινωσιν αληθειας ειναι επιγνωσιν. Αλλα πως οι μεν εκ Πατρος δι’ Υιου τα παντα λεγοντες γενεσθαι, μιαν δια τουτο καλως δοξαζουσιν αρχην των παντων, τοις δ’ εκ του Πατρος δια του Υιου λεγουσι το Πνευμα, μιαν αρχην ηκιστα συγχωρουμεν δια τουτο λεγειν; Οτι εκει μεν η δημιουργικη δυναμις κοινη, ενταυθα δε ου κοινον το θεογονον. Ει δ’ οι Λατινοι και τουτ’ ερουσι των κοινως επι της ανωτατω Τριαδος λεγομενων, αλλ’ ημεις απελεγξομεν αυτους, τας τε θεοπνευστους προβαλλομενοι Γραφας και προσετι δυο Πνευματα δεικνυντες εντευθεν δοξαζοντας αυτους, εν ω τε και ο, και τετραδα ποιουντας την ακτιστον Τριαδα˙ αι μεν γαρ προηγμεναι των υποστασεων εκει κτισται, ενταυθα δ’ εξ αναγκης εσται και τεταρτη ακτιστος υποστασις˙ ει δε μη, κτιστη παλιν εσται η του Πνευματος, ο και συγγενεστερον τοις τουτων λογοις˙ επι γαρ την κτισιν ηλθε δια μεσης ο Θεος θεοτητος, αλλ’ ουκ επι την θεοτητα του Πνευματος. Ο δε φης παντων ατοπωτατον, λιαν εκτοπως ενοησας˙ παρηνεχθη δε σου η στερροτης τω της μοναρχιας ομωνυμω˙ τροπω γαρ ετερος δημιουργικης εστιν αρχης και της κατ’ αυτην μοναρχιας (σελ. 468) και της αρχης και μοναρχιας εκεινης ετερος, η της θεογονιας εστιν επωνυμον, ος και σωζεται τω τον Υιον και το Πνευμα την υπαρξιν εχειν εκ Πατρος, ωσπερ εκεινος τω δι’ Υιου εν αγιω Πνευματι δημιουργον ειναι τον Πατερα, ως και τω θεοσοφω Μαξιμω και τοις αλλοις πατρασι συνδοκει, οις αυτος συν ημιν απηρυθριασμενως αντιλεγων εγκαλυφθητι˙ και γουν κατ’ ουδεν ατερος θατερω τροπω λυμαινεσθαι πεφυκεν. Οτι δ’ ου σον εστι περι Θεου λεγειν ως «οιον φως εστι, μαλλον δε πηγη φωτος νοερου τε και αΰλου», τουτο αληθες ειρηκας˙ ακουσεις δε πως, συνησεις δε πως, πιστευσεις δε πως, ος γε τους μεν εξω σοφους θαυμασιους και θεοπτας και πεφωτισμενους ονομαζεις εν τω προς ημας σου λογω και τους αυτοις πιστευοντας θαυμαστους και ζηλωτους και αιδημονας, διο ουδ’ εξω, αλλα παλαιους σοφους αποκαλεις σεμνυνων, τους δ’ εν ημιν δια της φυλακης των θειων εντολων και της καθ’ ησυχιαν ακριβους σχολης μακαριστως κεκαθαρμενους την καρδιαν διασυρεις, εμοι κατ’ εξουσιαν οικοθεν αυτους συνταττων, ουπερ ακρατως κατηγορεις; Και ου τους περιοντας μονον, αλλα και τους προς ουρανον εκ παλαιου μεταχωρησαντας και ζωντας τω Θεω, ους ο μεγας αγαλλει Διονυσιος, ως και τας νοερας επι γης ετ’ οντας υπεραναβεβηκοτας ενεργειας, μετ’ εμου συ και ταττεις και σκωπτεις, του κατα σε πλημμελους και αφρονος και τον αληθη λογον ουκ ορθοτομουντος. «Διδασκει γαρ με» φης, «ο μεγας Διονυσιος περι υμων των θεωρητικων τα και τα». Τινος κατειρωνευη, ω ανθρωπε; Φαιης αν εμου; Αλλ’ ου περι εμου Διονυσιω τω μεγαλω λογος, αλλα περι των καθ’ εαυτων αριστων. Αλλως τε, ει μεν αυτος εμαυτον εκεινοις συνεταττον, ην αν ισως ευπροσωπος η σκηψις˙ νυν δ’ ουκ αν ευροις, ουδ’ αν τουτο πωποτ’ αληθως δειξαις, ουδ’ αν ισαριθμους τοις (σελ. 470) στιχοις του πολυστιχου σοι τουδε λογους συγγραψης καθ’ ημων βιβλους. Τις ουν γενοιτ’ αν ευπρεπης απολογια τω τοις διαβαλλομενοις ημιν τους αξιεπαινενωτατους συνδιαβαλλοντι; Τι τουτο πεπονθας, αδελφε; Που κρημνων εκων αφηκας σαυτον; Πως δ’

εκτραχηλισθεις και των θειων ουτω κεφαλων αποσεσαλευμενος οσον ηκει προς τους σους λογους, ουκ αισθανη της περιωδυνιας, ουδε μεγα θρηνεις; Πως δ’ αν αλλως μετεχειρισω τον λογον, ει Διονυσιος ο μεγας ουκ εξαιρειν, αλλα καθαιρειν αυτους ενομιζεν; «Εν δε τοις περι αποδειξεως κινδυνευομεν, ω φιλοτης, και αμφοτεροι ορθως λεγειν»˙ ουτος σος εστιν ο λογος. Αμφοτερων ουν ημων ορθως λεγοντων κατα σε, κινδυνευεις συ σαυτον αυθις αποφαινεσθαι λεγειν ουκ ορθως˙ ηνικ’ αν επειτα τον ορθον τουτον λογον διαβαλλης ημων, και απλως ο τοις τυφωνικοις εκεινοις πνευμασι αναμιξ ραγδαιος και λαυρος υετος απας, ον εφθης καθ’ ημων απο της γλωττης αφεις, ουδεν ηττον οτι μη και μαλλον σε, την πηγην της καταιγιδος, κατεκλυσεν. Εμοι δε (και γαρ ηκιστ’ επι νουν εδοξε θεσθαι τισιν επομενον ταυτα λεγεις, ους νυν αυτος εξεφηνας υστερον), εμοι τοινυν του μη τα σα διαλεξεως τε περι και αποδειξεως ειρημενα προς Λατινους κακιζειν, πολλα τα μαρτυρια καν πολλοις εστιν ετεροις ημετεροις συγγραμμασι, και μαλιστα προς τους απο Θεσσαλονικης περυσι τουτ’ ηρωτηκοτας αυτο, προς ους αντιγραφοντες ομολογειν αμφοτεροις απεφηναμεθα, και δειγμα τουτ’ εφημεν ειναι της ομολογιας, το προσειναι τοις παρ’ αμφοτερων λογοις το ευσεβες, το κυριως δ’ η μη κυριως, ειπερ αρ’ αμφισβητησιμον, εχειν˙ αλλα συν νυν αγωνιαν ου τοι σμικραν ηγωνισμενος διετελεσας δειξαι κατα τουτο ψευδομενους ημας. Τι τοινυν, αν και ημεις εκαστον των διαλεκτικων σοι τουτωνι συλλογισμων, ους ευχη καλλιστα τε και ορθοτατα (σελ. 472) πεποιηκεναι, διακωδωνισαντες, απηχη τινα ηχην αναδιδοντας δειξωμεν, κακοτεχνιας εμπλεως, μαλλον δ’ αντι τεχνης ην αυχεις, ατεχνιας αναπεφηνοτας πληρεις, και τοσουτο δεοντας ειναι διαλεκτικους, ως μηδε συλλογισμους ειναι, μηδε γουν σοφιστικους, μηδε σχημα ολως σωζοντας συλλογισμου; Αλλα γαρ, επει περι των θειων σοι πεποιηνται, της προς ταυτ’ οφειλομενης ευλαβειας ενεκεν, ουκ αναιδως και ακρατως, ως αυτος καθ’ ημων πεποιηκας, καιτοι προτερον ημιν το ορθον προσμαρτυρησας, αλλα μετριωτερον και κοινοτερον και επιτομωτερον συνελων και υποτεμων, ως οιον τε, τω περι τουτων χρησομαι λογω και κατα τας υπο σου σχεδον δεδομενας αφορμας, οπως σοι λογιζηται και τουτωνι των λογων το αιτιον. Ως αν δε και προ των λογων τουτων ταυτα δοξαζοντας ημας ειδειης, εκεινο προθησω των εμων, ο και αυτος ουκ οιδ’ οτι παθων επηνεσας, ωστ’ ουδε τουτο απλως εμον˙ «Ουδεις αγαθος, ει μη εις ο Θεος, ο μονος δικαιος, ο μονος σοφος, ο μακαριος και μονος δυναστης, ο μονος εχων αθανασιαν, φως οικων απροσιτον˙ ουδεν ουν των επομενων τω Θεω επι πλεον ειη αν αυτου, και αυτων δ’ εκαστον μοναδικον, και ο,τι αν κατηγοροιτο τουτων, ου καθολου». Το γαρ υπερουσιον και υπεραγαθον και υπερσοφον και υπερφωτον τινος γε αλλου η της υπερθεου ουσιας και σοφιας και αγαθοτητος και του φωτος εκεινου; Πως ουν εκ μοναδικων γενοιτ’ αν συλλογισμος, ανευ του καθολου; Ει δε συλλογισμος ουκ αν γενοιτ’ διαλεκτικος, ω βελτιστε, πως αν γενοιτο; Σοφιστικος δ’ ομως εσται, σχημα μονον εχων και φαινομενος, αλλ’ ουκ ων. Και η διαλεκτικη σοι τοινυν, ως χνοωδης διεκπεφυσηται, και οι σοι απαντες συλλογισμοι, ει αρα και μη αφιενται του των συλλογισμων (σελ. 474) ονοματος, σοφιστικοι εισιν, ουκ οντες, αλλα φαινομενοι, μαλλον δε ουδε τουτο, δεδοσθω δ’ ομως˙ αι δ’ εκ των ημιν ενυπαρχοντων λογων προστιθεμεναι προτασεις, μη ουσαι αιτιοι του συμπερασματος, πως αν ειεν αιτιοι της πιστεως αυτου; Ει δε συγχωρει, τις ο λογος καθ’ ον διαλεκτικον μεν θελων ονομαζειν τον αυτου συλλογισμον, τα τε μη καθολου λαμβανει ως

καθολου και τας εν ημιν εννοιας πιστιν παρεχειν τοις λογιοις τιθεται και τον συλλογισμον πιστεως, αλλ’ ουχι γνωσεως, αιτιον ηγειται και απλως παντα συγχωρει τα και τω λογω της τεχνης μη συμβαινοντα, τοις δε αποδεικτικον καλουσιν, ουδεν οιεται συγχωρητεον; Ετι, επειπερ εν οις δοκεις ημας ελεγχειν, το μοναδικον φης διττον και ομωνυμον παρ’ ουδεν αλλο η οτι αλλως εφ’ εκαστου των παρ’ ημιν αισθητων εχει και αλλως επι του Θεου, μαθε ως παντα τα επι Θεου λεγομενα τουτον τον τροπον διττα και ομωνυμα˙ ουδεν γαρ των επ’ αυτου λεγομενων ουτως εχει ωσπερ εφ’ εκαστου των παρ’ ημιν, ουχ οπως των αισθητων αλλ’ ουδε των νοητων, ωστ’ εν απασι σου τοις συλλογισμοις παρα το διττον τουτο τους ακροωμενους επιχειρεις παρακρουεσθαι˙ σοφιστικοι σοι αρ’ εισιν απαντες, αλλ’ ου διαλεκτικοι. Ετι, ει μοναδικον εστιν ο Θεος, και τοιουτο μοναδικον ως μη εκ πολλων εν, επι δε τουτου του ενος ουκ εστι τοδε τι ειναι και υποκειμενον, τουτων δ’ ανευ προτασις ουκ εστι˙ προτασεως μη ουσης, ουδε συλλογισμος εσται, μη οτι διαλεκτικος, αλλ’ ουδε σοφιστικος. Τους σους τοινυν διαλεκτικους, ους αυτος φης, συλλογισμους, μητε διαλεκτικους, μητε σοφιστικους αναφανεντας, τι γε ονομασωμεν; Αρρητους, η και αδιανοητους. Αυτικα ον φης ακριβη σοι ες τα μαλιστα συλλογισμον, «Πατρος και Υιου μια ενεργεια, ων μια ενεργεια, μια δυναμις, ων μια δυναμις, ουσια και φυσης η αυτη, (σελ. 476) Πατρος αρα και Υιου, ουσια και φυσις η αυτη»˙ τουτον δη προβαλλομενοις αποκρισις πυνθανομενοις˙ αλλος μεν γαρ τις τουτον ουτως εκτιθεμενος, ουκ αν ευθυνοιτο παρ’ ημων˙ ως δε σον, απο των σων ετασομεν. Ων γαρ, τινων λεγεις; Ει μεν γαρ απαντων, μη και λιαν πλημμελες; Τα γαρ υπεξηρημενα πασης πληθυος ταυτη δι’ αυτου συνταττεις και απο των κτιστων περι της ακτιστου φυσεως διδασκειν αξιοις. Ετι δε και δια του διττου της ενεργειας τροπου σοφιστικως ημας επιχειρεις παρακρουεσθαι˙ και γαρ ουδ’ αυτος αν φαιης ουτως ειναι μιαν δυναμιν τε και ενεργειαν Υιου τε και Πατρος, ως εμου τε και σου μια εστιν ενεργεια τε και δυναμις. Ει δ’ ου παντων, πως ουκ ασυλλογστος ο ακριβεστατος αυτος σου συλλογισμος, εστερημενος του καθολου; Προς δε τουτω και το εν αρχη αιτειται δια ταυτολογιας δυναμει προαγομενος. Θελεις ετι διαβασανισωμεν τον διαφεροντως τουτον ηκριβωμενον σοι συλλογισμον; Αλλ’ οκνω ευ ισθι μακρηγορειν προς ουδεν κερδος ηκιστα εθελων˙ αλλ’ ειπερ ο προς ακριβειαν ουτος λιαν εκπεπονημενος σοι συλλογισμος, καιτοι προς ολιγον βεβασανισμενος εριστικος αναπεφηνε και ασυλλογιστος, τι γ’ αν υποσταιεν οι μη προς τουτο σοι ακριβειας ηκοντες, ακριβει βασανω παραδεδομενοι; Σην δ’ οπως χαριν το νυν εχον ανεξεταστοι κεισθωσαν. Ορας οσα σοι παλιν εγω τω αχαριστω χαριζομαι; Το δε συμπερασμα σοι του παντος μαλλον ηκριβωμενου τουτουι μικρον ετι προσθεωρησωμεν, ιν’ εξελεγξω σε κατα σε και εις εργον εκβη το σολομωντειον επος˙ «ο ορυσσων βοθρον τω πλησιον εμπεσειται εις αυτον». Τι δη το εκ του ακριβεστατου των συλλογισμων ακριβεστατον συμπερασμα; «Πατρος και Υιου μια φυσις και ουσια εστι»˙ τουτω δε ταυτον (σελ. 478) ειπειν˙ «εις Θεος ο Πατηρ και ο Υιος». Τουτο δε τις ουκ οιδεν, ως αποφανσις εστιν υπο των αγιων Πατερων ημιν αποφανθεισα; Και τοινυν ακουσον των σαυτου κατα σαυτου λογων˙ «οπερ εστι τοις γεωμετραις αρχη και κοινη εννοια και αξιωμα, τουθ’ ημιν υπαρχει εκαστη των αποφανσεων, οσαι ημιν των θειων υπο των αγιων ανδρων απεφανθησαν˙ ουδεμιαν αρα χρη εκ συλλογσιμου λαβειν». Ιου, ιου, και ο μαθηματικωτατος ως αμαθης˙ ο γαρ ταυτα λεγων συ και ημας ονομαζων αφ’ ων αρτιως εκουεις τον Πατερα μονον προβολεα

Πνευματος δια συλλογισμου δεικνυντας, οτι ο Πατηρ και ο Υιος εις εστι Θεος, ο παντος μαλλον αυτοθεν εστι πιστον και οι πατερες απεφηναντο, δια συλλογισμου δειξαι επειραθης και τον ακριβεστατον απαντων τουτον σοι φης συλλογισμον, καιτοι ουδ’ υπο των πατερων πρωτων απεφανθη τουτο, αλλ’ υπ’ αυτου του ενος της θεαρχικης Τριαδος και Θεου των πατερων Ιησου, ος φησιν, «εγω και ο Πατηρ εν εσμεν» και «ο εωρακως εμε εωρακε τον Πατερα»˙ και «ει εμε εγνωκειτε, και τον Πατερα μου εγνωκειτε αν» και «εγω εν τω Πατρι και ο Πατηρ εν εμοι». Ει δ’ αι των πατερων αποφανσεις αυτοπιστοι, ποσω μαλλον αι του Κυριου των πατερων˙ κατα τοσουτο τοινυν, μαλλον δια συλλογισμου πειρωμενος δεικνυειν απαιδευτος, ει μη τι και των απαιδευτων πλεον. Αλλα μη χαλεπαινε τας σαυτου γνωριζων φωνας ου παρ’ ημων αντιπροσαγομενας ανταποδιδοντων, αλλ’ εκ των σων λογων εκβαινουσας˙ ο γαρ την αρχην ειπον, κατ’ αυτος σαυτου γεγραφας, δια τοιουτων πειραθεις ανατρεπειν τα εμα, δι’ ων ουδεν αν ηττον και τα σα τις ανατρεψειε παντα, και ου τα σα μονον, ινα σοι και τινα ψυχαγωγιαν (σελ. 480) επινοησωμεν, αλλα και πανθ’ απλως α αν δοξαι τα περι Θεου και των θειων λογικως δεικνυμενα, και παντας τους ειποντας και τους μελλοντας ερειν. Απο της αυτης σχεδον παρασκευης και οι εξω κατα των ημετερων εχωρησαν, ουδαμη δ’ ομως ισχυσαν, αλλ’ «εματαιωθησαν εν τοις διαλογισμοις αυτων», θνητους, ιν’ ουτως ειπω, κανονας τοις περι του αθανατου λογοις προσαγοντες, ων συ τους προστατας των κατ’ εκεινους δογματων ως «την θειαν «υπεροχην κατανενοηκοτας» αγασαι, την και αυτοις τοις δια το περιον της νοησεως πολυομματοις χερουβιμ ακατανοητον ουσαν. Δια τουτο μοι και νυν αντιγραψαι των απαραιτητων εφανη και λυσιτελεστατων, ως αν και συ σεαυτου γενοιο σοφωτερος εξ ημων των ασοφων αφορμην λαβων, και τα σα συγκινδυνευοντα τοις εμοις, ειπερ αρα δυναιμην, εξελωμαι του κινδυνου και σε πεισω τη των πατερων ιδιωτεια μαλλον η Πλατωνι και τω Νικομαχου τον νουν προσεχειν. Εκεινοι μετα της μωριας του ευαγγελιου του διδασκαλειου της θεολογιας ασφαλεις προσταται, του της αληθους σοφιας Πνευματος τοις πνευμασι τουτων εφιζανοντος και «διδακτικους Θεου» ποιουντος τους αυτοις φοιτωντας, οι καν των θυραθεν ουκ απηχες η και τουτ’ εισποιουνται και εναρμοζονται τη εμμελεια του Πνευματος. Ων ει θελεις ακουσαι τινα λεγουσιν αποδειξιν θειαν, και ουχ απλως αποδειξιν αλλα συλλογιστικην αποδειξιν, ανα χειρας λαβε την Δογματικην πανοπλιαν˙ εκει γαρ οψει ταυτην επιγεγραμμενην πολλαχου και τον λογον υπαναγνους ος ενεχει τουτι τουπιγραμμα συλλογισμον ευρησεις απανταχου εκει και συλλογιστικην αποδειξιν οτι εις εστι Θεος ακουση και παυση καταιτιωμενος ημας ειποντας, ει μη αρα συν αυτοις, καιτοι το «εις εστι Θεος» παντος (σελ. 482) μαλλον θεοπαραδοτος εστιν αποφανσις, «Κυριος γαρ», ο Θεος σου, Κυριος εις εστιν»˙ ει γουν βουλομενοις ην αυτοις τας αποφανσεις απλως λεγειν αποδειξεις, τουτω αν την αποδειξιν επεγραφον, ου τοις εξ ων αυτο συλλογιστικως συνηγαγον. Εκει τοινυν μηδε γαρ επιτιθεσθαι σοι προθυμουμενος, καιτοι πολλαις αναγκαις εκκαλεσαμενω νυν εις τουτο προς το παιδαγωγειον των πατερων αναβιβασαι σε διενοηθην˙ εκει τοιγαρουν ειση και πως και τινα τα περι Θεον και τινι τροπω μη παντα λεγειν θειας ουσιας βιασθηση, ο νυν επαθες, συβεβηκος επι Θεου εκφευγειν λεγειν προαιρουμενος και την της αποφυγης οδον μη επισταμενος˙ εκει και πιστιν ευρησεις διαφερουσαν επιστημης και γνωσιν πιστεως ετερον τροπον˙ εκει και γνωστον γνωση Θεου ηκιστ’ επι

πιστεως εκλαμβανομενον, ως και Παυλος ο μεγας και τοις εκτος πιστεως πεφανερωσθαι λεγει «το γνωστον του Θεου», ο λεγοντων ημων, συ το πιστευειν λεγειν ωηθης επιστασθαι. Ταις ουν εκει συνειλεγμεναις των προτερων φωναις ουκ ανησω και φρονων και λεγων συνωδα˙ λεγουσι δ’ αυται λιαν ενεργως εν τοις επιγραμμασιν, ως εφημεν, ει μη αρα μετα προσδιορισμου τινος ου την αποφανσιν ως αυτοπιστον αποδειξιν, αλλα τον συλλελογισμενως προαγομενον λογον, ως εχοντος τι του συλλογισμου και προς την αποδειξιν οικειοτερον˙ ει γαρ μη τουτ’ ην, και πασαν αποφανσιν αποδειξιν αν επεγραφον˙ αμεταπειστως γαρ και προς αυτας εχομεν οι τοις πατρασιν επομενοι. Το γουν θειον, ω θαυμασιε, κρειττον παντος υπαρχον νου και λογου, και υπερ την διαλεκτικην εστιν, υπεροχικως γαρ εξηρηται φαντασιας τε και δοξης, και υπερ την αποδεικτικην˙ επαφη γαρ αυτου ουκ εστιν ουτε επιστημη, και ολως υπερ την συλλογιστικην πασαν εφοδον εστιν˙ αλλα συλλογιζεσθαι περι των θειων εργω υπο των πατερων (σελ. 484) εδιδαχθημεν. Πως ουν τουτους τους συλλογισμους προσαγορευσωμεν; Ως οι διδαξαντες παντως, ει μη εν πειθοις ανθρωπινης σοφιας λογοις˙ αλλα θειωδως τα θεια μετιμεν εκ της πνευματοκινητου των θεολογων δυναμεως˙ αποδεικτικους δ’ ωνομασαν εκεινοι, καθαπερ ανωτερω δεδεικται. Τι τοιγαρουν εκτοπον εργαζομαι, φιλος, ει τα φιλα τοις πατρασι προαιρουμενος πραττειν τον βοηθουντα πανταχοθεν ως ενον ερανιζομαι λογον, ουκ αγνοων ως Αριστοτελει και τω του Αριστωνος ου συνδοκει, αλλα προτιθεις τα τοις πατρασι δοξαντα της εκεινων λογολεσχιας και ειδως ως η εν εκεινοις γνωσις περι των θειων ουκ ασφαλης, ει και σοι κακως ευ ισθι μη τουτο συνδοκει, καιτοι μεθ’ ημων τεταγμενω και της αυτης αντεχομενω πιστεως; Εν γαρ τοις προς ημας σου τουτοισι λογοις ταυτα σοι περι αυτων διεξελθειν επηλθε˙ θαυμασας γαρ αυτους ως «απαγορευσαντας την αποδειξιν επι των θειων» και ως «την θειαν υπεροχην κατανενοηκοτας» και υπεραναβιβασας αυτγους «της μεριστης και μεταβατικης πασης επιστημης και παντος του λογιζομενου της ψυχης» και των κατ’ εκεινο συνεστωτων, ταυτον δ’ ειπειν παντοιου λογων ειδους και φιλοσοφιας πασης, και υψου που θεμενος αυτους εν τοις υπερ πασαν αισθησιν και νουν και λογον, εφεξης συνειρεις τους εκεινων λογους εχοντας ουτως˙ «επι δε των υπερ ημας θεαν δειν ανωθεν παραγενεσθαι και φως αναλαμψαι νοερον, δι’ ου εστι τοις θειοις συζυγειν, και κρειττον η κατα αποδειξιν τας συνεπτυγμενας και απλας και αμερεις εκεινας εχειν θεωριας»˙ τους δε παρα τοιουτων ακηκοοτας και πιστευσαντας, επιστημονας μεν ουκ ειναι, θαυμαστους δε και ζηλωτους υπαρχειν της τε προαιρεσεως και ευπειθειας και αιδους της προς τα θεια και τους θειους ανδρας τουτους˙ καπι τουτοις τηνσην περι αυτων εχεις (σελ. 486) γνωμην εκδιδασκεις λεγων˙ «οταν τουτα ακουσω αυτων λεγοντων, ου δυναμαι υπολαβειν μη και αυτους υπο Θεου πεφωτισθαι και υπερ τους πολλους γεγονεναι». Τι τουθ’ ο λεγεις, ω ανθρωπε; Νοερου και θειου φωτος εν μετουσια γεγονασιν εκεινοι; Λαμπροτητα Θεου κει ειδον και επαθον; Υπερ σοφιαν, υπερ λογον, υπερ νουν ωμιλησαν Θεω; Μαλλον δ’ ινα απο των αυτων σοι την αρχην ποιησωμαι των λογων, καθαιρων ους αυτος ματην εξαιρειν επεχειρησας η, το γε αληθεστερον ειπειν, εκ παλαιου καθηρημενους οντας εμφανιζων, ους ως υπεξηρημενους εξυμνεις ουκ εις καιρον αυτος, οι λεγοντες «Θεον ειδεναι μεν χαλεπον, φρασαι δε αδυνατον», αρα κατενοησαν την του Θεου υπεροχην, οι μηδ’ οτι την ανθρωπινην υπεροχην νοησιν λεγουσιν, ωστε

και ο φασιν υπερ αποδειξιν, δια το της φρασεως ουχ ικανον φασι, κατα δε την εν εαυτοις θεαν επιστημονας των θειων εαυτους, ως και αυτος εφης, λεγουσιν; Ωσθ’ η λεγομενη παρ’ ημων αποδειξις επι των θειων ασυγκριτως υπερεχει του υπερ αποδειξιν εκεινων. Ει δ’ ηγον σχολην, εδειξα αν σοι και θεας αυτων εκεινας, δι’ ων φασι «τοις θειοις συζυγειν», των οντως θειων αποβουκολουσας και τας ανατατικας αυτων εκεινας εποψιας, εκβαινουσας μεν των μεσων της ψυχης λογων και παςων των φυσικων ακροτητων, εμπιπτουσας δ’ ου «βυθος αιεν απιστος υπεστορεσται, αμφικνεφης ρυποων ανοητος» και το αναλαμψαν νοερον εκεινοις φως ουκ εις αμφιφαη χωρον ανασπων αυτους, αλλ’ υπο ζοφον αιωνιον καταδικαζον και δελεαρ και λοχον δεινον εξευρημενον τω του σκοτους αρχοντι, τοσουτο παριεργως κατ’ επικρυψιν εσκευασμενον ως και δι’ ακοης παραγειν εχειν τους μη πανυ προς διακρισιν καλου τε και κακου γεγυμνασμενους οντας˙ δια γαρ μιας (σελ. 488) ταυτης αμηχανως κακομηχανου μηχανης τους τε θεωρους εκεινους παση περιεπειρεν απατη και τους ακροωμενους εκεινων ως πεφωτισμενων των οικειων πολυπλοκων αρκυων εντος πεποιηται και προς τους επειτ’ εσομενους φθανει τω της κακουργιας περιοντι δια των εκεινων συγγραμματων. Ει γαρ αυτος, αυτοχρημα σκοτος ων, αγγελον φωτος υποκρινεται κατα τον αποστολον, τι θαυμαστον ει και τους εκεινου κατασεσοφισμενουςτω ενυποκριτω φωτι και σφασιν αυτοις ολον εισοικισαντας αυτον και δι’ αυτου λαλουντας τας φωνας υποκρινεσθαι των διακονων του αληθινου φωτος, δηλονοτι των εν τω Θεω πεφωτισμενων, ως αν «τα εργα του Πατρος αυτων» εκτελωσι και αυτοι, τω των λογων ευπρεπει τους πολλους παραγοντες; «Και οι διακονοι γαρ αυτου», φησιν, υποκρινονται «ως διακονοι δικαιοσυνης». Πως δε και «ο κοσμος ουκ εγνω δια της σοφιας τον Θεον», ει θεογνωσιας το ακροτατον θεοπτια, ταυτη δε προσεβησαν Σωκρατεις και Πλατωνες και οι κατ’ εκεινους σοφοι και οι παρα τουτων ακηκοοτες και πιστευσαντες, αξιαγαστοι της προαιρεσεως και αιδους ενεκα της προς τα θεια; Πως δε και σοφοι οντες εμωρανθησαν, ειπερ εφωτισθησαν, και ουκ αυτοι μεν εμωρανθησαν, τη δε σοφια τουτων μετεστι συνεσεως; Αλλ’ «εμωρανεν ο Θεος την σοφιαν του κοσμου τουτου», διο και νυν ει τις ουτω ταυτη προσεχει τον νουν ως δι’ αυτης προς θεογνωσιαν οδηγεισθαι μελλων, τουτ’ αυτο πασχει και μωραινεται, σοφος ων. Τι δε η κενη δοξα και ο ταυτης οιαπερ υπεζευγμενος εφιππος τυφος ον εγκαλουσιν οι πατερες ημων αυτοις; Ενι τους τετυφωμενους ειναι πεφωτισμενους; Ουχ ο αποστολος ιδιαιτατον τι κριμα τουτον του διαβολου φησιν; Ουχ «ο Κυριος υπερηφανοις αντιτασσεται»; Πως ουν (σελ. 490) οις αντιτασσεται δια φωτος επιφαινεται; Πως η διδομενη χαρις τοις ταπεινοις εις τους υπεναντιους τουτοις εισοικισθηυσεται; Και ουχ οι πατερες μεν ημων εκεινων τον τυφον και το κενοδοξον ισασιν, αλληλοις δ’ ου συμμαρτυρουσιν εκεινοι τουτο; «Τι τουτο Διογενες; Καταπατω, φησιν ο Διογενης, τον τυφον του Πλατωνος. Ετερω τυφω, Διογενες», ο Πλατων αντεγκαλων απεφηνατο. Ειδες πως τον τυφον αλληλοις προσεμαρτυρησαν; Πλατωνι δε αρα και τοσουτο καλον η κενοδοξια δοκει, ωστε και ταυτην αιτιαν φαναι των αριστων εργων ημιν και συνεπιλαμβανειν ημας ταυτη τ’ αριστον. Ειδες μεμωραμενην σοφιαν και οιρα σκοτος η ψευδες φως, ακτινομοθετουσαν τω αληθινω φωτι λεγοντι, «μη ποιειτε προς το θεαθειναι τοις ανθρωποις»; Αρ’ εσχον δια φωτος εκεινοι «τον βλεποντα εν τω κρυπτω» και προς την δοξαν των ανθρωπων επι τοσουτον επτοηνται και προς αυτην

αυτοι τε παντα και λεγειν και πραττειν ανεχονται και τους αλλους πειθουσιν; Ακουσον Παυλου, του αληθινου θεοπτου και θεορρημονος, εφ’ ον ως αληθως θεια «θεα παραγεγονεν ανωθεν», ω και «φως» αληθινον «επελαμψε νοερον», υπερφυες οιον, εν ω και καθαπερ εν εστια λιαν επαναπεπαυται, διο και «σκευος εκλογης» ακουει, δι’ ου και τα θεια μεμυηται. Τι φησιν εκεινος; «Παντα εις δοξαν Θεου ποιειτε». Περι δε εαυτου τι; «Ει ανθρωποις ηρεσκον, Χριστου δουλος ουκ αν ημην». Επιγινωσκεις τω καρπω το δενδρον; Το τοινυν ταναντια καρποφορουν αρ’ ουχι και της εναντιας ριζης εναργως αναπεφηνε; Τω δε φωτι τι γε αλλο τουναντιον η το σκοτος εστι, καν το φως υποκρινηται και τους τω αληθινω φωτι μηποτε πελασαντας διαλεληθεν; (σελ. 492) Ουκουν ασφαλες ομιλειν περι Θεου τους μη ομιλειν ειδοτας Θεω, και περι φωτος μη προσυλου κρινειν τους ουχ υπερ το φως ειδοτας τουτι το τυγχανον υπ’ αισθησιν, μηδε το νοερον της ψυχης νοερω και αληθει τετελεσμενους φωτι και «την εν Χριστω κεκρυμμενην ζωην» ως αληθως ευρομενους και ανασταντας την πρωτην αναστασιν. Οι δε ταυτης ευμοιρηκοτες και την καρδιαν οια λυδιαν εχουσιν, απειλικρινημενην και κριτικωτατην ουσαν, αις ουκ αν λησαις χαλκον διηνθισμενον ανθει περιτακεντι χρυσου προσαγων˙ ων και τα αισθητηρια γεγυμνασμενα προς διακρισιν καλου τε και κακου, και την ακοην ουκ αν θελξαις ουδ’ αν κλεψαις ου’ αν πεισαις, καν προς το λιαν επαγωγον ευπρεπως και πιθανως ευ μαλα συμφορησης και διαθης τα ονοματα˙ και γαρ δεινοι και δια τουτων φωρασαι το αηδες και απρεπες και φευκτον της ενδομυχουσης απατης, οι και καλως αν φαιεν το συζυγειν ενηρμοσθαι τοις εν αβλεψια τους ορωντας υποκρινομενοις εκει˙ και γαρ ελαθον εαυτους την σφετεραν απατην παραγυμνωσαντες. Συνδειται γαρ, ουχ ενουται το πονηρον πενυμα ταις κακοδαιμοσιν εκειναις ψυχαις˙ διοπερ, ωσπερ εξωθεν δια τελους το της πλανης παρυφισταμενον οραται φως, ου κατα την εις εαυτον συνελιξιν τε και επιστροφην του νου˙ (χειραγωγει γαρ αυτη προς το θειον απλανως αει), ουκουν κατ’ αυτην, αλλα κατα την δια των λογισμων ητοι νοηματων διεξοδικην ενεργειαν τα της πλανης επιγινεται, οταν τις ανευ νοητης σιγης εφιηται του της εποψιας μυστηριου. Συμμικτους γαρ τας ενεργειας εχουσης τοτε της ψυχης, καιρον εν τοις μη προσεκτικωτατοις και τη ταπεινοφροσυνη μη κατησφαλισμενοις εχει παρεισδυεσθαι και συναναμιγνυσθαι ταυταις το της πλανης πνευμα, και την εισοδον ουτω κλεψαν, (σελ. 494) ην και μετα ταυτην λαθη, παραμενει τη ψυχη, ταγαθον εστιν, εφ’ ων υποκρινομενον και δι’ αυτων αυτη συνδουμενον, αλλ’ ουχ ενουμενον. Του γαρ αγαθου Πνευματος μονου δι’ ολων τε και παντων χωρειν «πνευματων νοερων καθαρων λεπτοτατων», ως Σολομωντι και τη αληθεια δοκει. Και ισασιν οι μεμυημενοι και λεγουσιν ου συζυγιαν ολιγοις μερεσι τισιν η δυναμεσι την αλληλουχιαν παρεχομενην, αλλ’ οιον ανακρασιν ειναι προς ψυχην του φωτος της χαριτος την ενοικησιν, θαυμαστην οιαν, αρρητον σχεδον και ανηκουστον. Τις γαρ αν παραστησαι λογος πως και διαφοιτα προς πασαν και καθ’ εαυτο ανεκφοιτητως μενει και το παν περιεχει καν τω μερει αμερως χωρειται και μεθεκτον γινεται και ουδεμιαν εχει προς το μετεχον συμμιγη κοινωνιαν και ακρατον εστι και αναφες και εν εν θεωρια Πνευμα μετα των δια καθαρας προσευχης εντυγχανοντων γινεται κατα την προς τον ιδιον πατερα του κοινου Πατρος υπερ ημων ευχην˙ «δος γαρ αυτοις» φησιν «ινα καθαπερ εγω, Πατερ, εν σοι και συ εν εμοι, και αυτοι εν ημιν εν ωσιν εν αληθεια». Και το υπερβαλλον δε μεγεθος της προς ημας αγαπης του Θεου δια της ανακρασεως ταυτης εναργες οτι μαλιστα παρισταται. Το γαρ εν ποιειν τα

πλειω της αγαπης το ιδιαιτατον˙ διαφοροις δε τοις τροποις συναγωγος γινεται των διεστωτων, ων οι πλειους δι’ ομοιοτητος δοκουσι την ενωσιν ποιεισθαι, διο και λογος παλαιος εστιν ο καθωμιλημενος και διατεθρυλλημενος ουτος˙ «ομοιοτης φιλοτης». Η δε του γαμηλιου συναλλαγματος εχειν τι δοκει των αλλων πλεον, αλλ’ ουδ’ εκεινο συμφυσις ουδ’ ανακρασις εστιν, αλλ’ ομιλια τινι και προσκολλησει κατα την γραφην εν τα πλειω γινεται˙ «καταλειψει» γαρ φησιν «ανθρωπος τον πατερα αυτου και την μητερα και προσκολληθησεται τη γυναικι (σελ. 496) αυτου και εσονται οι δυο εις σαρκα μιαν»˙ και σαρκα μονην, αλλ’ ουχι και πνευμα εν. Η δε του Θεου προς τους ηξιωμενους ενωσις, ενωσεως παντα τροπον υπερβαλλουσα τω παντελης ειναι, και του χωρουντος κρειττον η λογος δι’ ολων των καθαρων πνευματων Πνευματος, και την του Θεου αγαπην υπερβαλλουσαν και μονην οντως ταυτην αγαπην ειναι παριστησι˙ μονη γαρ υπερκοσμιως συμπτυσσει και εις εν αραροτως συναγει τους εραστας. Τινι δε τροπω και προς το συνημμενον σωμα τη καθαρα ταυτη και κεχαριτωμενη ψυχη ταυτην δι’ αυτης διαπορθμευει την χαριν, νυν λεγειν ου καιρος. Αλλ’ ουχι και το δαιμονιον πνευμα δυναιτ’ αν ποτε δι’ ολης χωρησαι της ψυχης ουτως, αλλ’ εκπεσον της ανω συνοδιας ανακτασθαι ταυτην, κακως μεν αλλ’ ομως δι’ εφεσεως καταλληλου της εκπτωσεως, ως ενον αυτω, πειραται τη των υπ’ αυτου φενακιζομενων προς αυτο αφομοιωσει˙ το δε ποθουν εκτρεψαν της ψυχης, ετερας μεν προς ετερον, προς εν δ’ ομως, εις α παντ’ εκεινο παρετραπη, δια τουτου προς αυτους εισοδον τε και αναπαυσιν ευρομενον τοις υπ’ αυτου παρατετραμμενοις συζυγει, οιονει ζυγον ενα τον προς το αυτο φεροντα τελος ποθον υπερχομενον και ως κρατος εχον αυ το της απωλειας και ουχ εκοντας ειναι τους αθλιους εστιν οτε δια της συζυγιας επισπωμενον προς ταυτην˙ ουτω τουτο συναγελαζεται τε και συνδιαζεται, τοιαυταις επαφαις, τοιαυταις επιπλοκαις η εγγυς αυτων˙ επι του τοιουτου τοινυν καταλληλον το συζυγειν. Η δ’ αληθης θεωρια πως αν ειη συζυγια; Πως δε και το φως της εκεινων θεωριας ειη αν αληθως συνεπτυγμενον και απλουν και αμερες, ο των πολλων και πονηρων δοξασματων ουμενουν απηλλαξεν αυτους, ουδ’ εις μονοειδη και αληθη συνηγαγε γνωσιν τους ορωνας; Ου μην αλλ’ επει πολυσχιδες το κακον και το απο της πονηρας ριζης (σελ. 498) δενδρον πολυφορωτατον, ημεις δ’ ουκ εχομεν διορατικη δυναμει της πιοτητος διαρκως εφικεσθαι της ριζης, φερ’ ιδωμεν απο των καρπων αυθις, δηλονοτι των εργων, τον Σωκρατους και Πλατωνος και των κατ’ αυτους φωτισμον. Ποθεν ουν τουτον ακριβως επιγνωμεν; Αρ’ εκ των νομων της αθεμιτογαμιας η των εργων της παιδεραστιας η των περι θεους και δαιμονας και ηρως δογματων η της των ψυχων ημων κατακεχυμενης τερατολογιας εκεινης, η προχει ταυτας ουρανοθεν και μετεγχει, πλαζομενας εν γης απο σωματων εις σωματα μη καταλληλα πριν καταδυναι η αναδυναι, ως εκαστη τουτων ροπης εδυστυχησεν η ευμοιρησεν; Ουδε το συμπαρομαρτουν τω Σωκρατει δαιμονιον, ω και διετελει δια βιου πειθομενος, υπεφηνε σοι τω καθ’ ημας φιλοσοφω τις εκεινων ο φωτισμος; Ουδ’ υπο του φανεντος δρακοντος, του πλατωνικου θνησκοντος Πλωτινου, συνιδειν εδυνηθης τις εκεινων ο φωτισμος και τι το συνον εκεινοις δαιμονιον, ο θειον εκεινος καλων το εν αυτω καθαπερ αυτος λεγει, θειον αναγειν εσπευδε προς εκεινο και δια βιου και τελευτων; Αλλ’ ακουσον Απολλωνος του Πυθοι και μαθηση ποθεν εκεινοις ο φωτισμος˙ ερομενου γαρ Αμελιου του Πλωτινου εταιρου, που κεχωρηκεν αποβεβιωκοτος η τουτου ψυχη, Απολλων αυτος «αμφ’ αγανοιο φιλοιο μελιχρους υφηνε φωνας», και προς αυτην

επεστραμμενος την Πλωτινου ψυχην προς τοις αλλοις ησε και ταυτα˙ «πολλακις σοιο νοοιο βολας λοξοισιν αταρποις ιεμενας φορεεσθαι ερωησι σφετερησιν, ορθοπορου ανα κυκλους, αμβροτον τ’ οιμον απειραν αθανατοι θαμινην φαεων ακτινα ποροντες˙ νυν (σελ. 500) δ’ οτε σκηνος μεν λυσαο, σημα˙ δ’ ελειψας ψυχης δαιμονιης, μαθ’ ομηγυριν ερχεαι ηδη δαιμονιην». Ειδες ποθεν εκεινων το φως και τισι συνταττει τας εκεινων ψυχας; Τι δε θαυμαστον ει παρα τω του ψευδους πατρι το μεν σκοτος προς απατην δεικνυται φως, μεταβαλλει δ’ εψευσμενως εις αλληλα μετα των πραγματων και τα ονοματα, το λοξον τε και το ορθον; Συ δ’ ο μετα του Απολλωνος πεφωτισμενους εκεινους ανακαλων, ταχα και πλατωνεια και σωκρατεια πεισαις αγειν ημας, επει Προκλου του Λυκειου ταυτ’ επετειως αγοντος φως ωραθη ποτε τοις συμμυσταις την κεφαλην αυτου περιθεον˙ αλλα τουτ’ εδειξεν ημιν το φως αυθις οθεν ο περι την αυτην αυτου κεφαλην φανεις ερπων δρακων, ηδη τελευτωντος αυτου, και αυτος δε ουκ απηξιωσεν ετι περιων εξειπειν οθεν το φως ανελαμψεν επ’αυτον εκεινο. Καθαρμοις γαρ χαλδαϊκοις, ως αυτος φησι, χρωμενος «εκατικοις φασμασι φωτοειδεσιν αυτοπτουμενοις ωμιλησε»˙ «της δε Εκατης σκοτεινα» φησιν ο αληθης θεολογος «τα φασματα». Ορας τρανως, οπως το φως εκεινο σκοτος εστιν αυτοχρημα; Τουτ’ αρα του προτερου σκανδαλου μειζον και εναργεστερον. Ει γαρ θεοπτας και θεοδιδακτους και υπο Θεου πεφωτισμενους ειναι Σωκρατεις και Πλατωνος καταδεξαιμεθα, καθαπερ δικαιοις αυτος, και τους παρα τουτων ακηκοοτας τας θειας αποφανσεις και πιστευσαντας θαυμαστους και ζηλωτους της προαιρεσεως ενεκα και πειθους και αιδους της προς εκεινους, ζηλουν και ημας αναγκη τουτους και πιστευειν εκεινοις ως ει μη των επιστημονων, των γουν θαυμασιων και μακαριστων γενοιμεθα. Ταυτ’ αρα μαντειαν μεν τοις αριστοις εγκρινουμεν των επιτηδευομενων εν ανθρωποις, αρεστοι δ’ αποφανθειημεν τω μαντικωτατω (σελ.502) Φοιβω, την αναρρησιν της καθ’ ημας σοφιας και του κατ’ αυτην πολλων η παντων διαφερειν εκειθεν αναδεδομενην εχοντες βεβαιαν. Και τις αν ετ’ ισχυσαι καταλεξαι λογος τα αλλα της απατης ειδη και τον ορμαθον των κακοδοξων δογματων και τον συρφετον των αισχρων και πονηρων παθηματων και τας αποματτομενας εκ τουτων ανιερους κηλιδας τοις πεφωτισμενους εκεινους αξιουσι λαλειν; Ουκ ακουεις του λεγοντος, «βαλλε μοι Πλατωνος τας ιδεας», ανατυπωσεις δη τινας και μελετας προ των εργων εν διανοια, ουτε ανευ παθους ουσας και πρεπουσας ανθρωποις μαλλον οικοδομουσι, δεδιοσι την εξ απερισκεπτου τουτοις εσθ’ οτε προσγινομενην αποτυχιαν, η τω Θεω, ουπερ εργον και το εννοημα; Ει δ’ εργον και το εννοημα, και προ τουτου δεησει παραδειγματων τε και ανατυπωσεων αλλων, ουκουν και των ιδεων εσονται ιδεαι, και τουτο επ’ απειρον, ει μη τι και πλεον εκεινος νεμει ταις ειρημεναις ιδεαις, και πλεον κακως. Αλλα τουτο μεν αφωμεν˙ εγω δ’ αν σοι προσθειην ειπων ως ‘βαλλε μη τας ιδεας μονον, αλλα και τας θεωριας και τα ψευδωνυμα τουτου φωτα, δι’ ων εκεινος τοις απατηλοις δαιμοσι συνεζυγη και δι’ ων εμυηθη, μη οτι κακους αλλα και αγαθους ειναι δαιμονας, και ψυχην αιθερος και ψυχων περιοδους και τους επ’ αυτας δια των καλων σωματων ου καλους ερωτας’. Τι δ’ οι πρωτοι θεοι και δευτεροι και τουτων ετι μειους την φυσιν τε και την δυναμιν, ων οι μεν το κυρτον της ουρανιου σφαιρας επιπορευονται, οι δ’ υπο το κοιλον περινοστουσιν, οι δ’ εγγειοι και υπογειοι, μηκεθ’ ουτοι θνητων, αλλα τεθνηκοτων αυτοκρατορες οντες; Τριχθα γαρ παντα δεδασται κατ’ αυτους φαναι, τους και ποιητας και κληροδοτας των οικειων θεων. Τι δ’ αι (σελ. 504)

περιεργοι θυσιαι, ψυχαγωγιαι τε και θεαγωγιαι και θεουργιαι και ο των μαινομενων επαινος και, το συμπαν ειπειν, ο περι τα τοιαυτα πλατυς ληρος και σαφης μαλλον η μυστικος; Ταυτ’ αρα περι των διαπεπτωκοτων ανωθεν και των απο τουτων ελλαμπομενων, τουτεστι σκοτιζομενων το της ψυχης νοερον, και απο της κατωθεν θεας παραγεγενημενης, η περι των υπερ ημας και απο της ανωθεν. Τι δ’ ινα παλιν απο της αληθους και φερωνυμου και ιερας και γνησιας τη θεολογια φωνης τα ψευδωνυμα και νοθα φαυλισωμεν, «τι τοινυν Αριστοτελους η μικρολογος προνοια και οι θνητοι περι ψυχης λογοι και τανθρωπικον των δογματων;». Αρα ‘κατανενοηκοτος την υπεροχην του Θεου˙ και την αξιαν εξευρηκοτος παντος μαλλον τη θεια φυσει φωνην το υπερ αποδειξιν τουτο; Η και τουτο πλανη σαφης ανθρωπινης διανοιας τυγχανον, και ταυτης εσκοτισμενης και αντιθεου και θηρωμενης μεν δοξαν ως εφικνουμενης, πειρωμενης δε διαφυγειν του ψευδους τον ελεγχον, ως αποδειξαι μη δυναμενης και τοις αλλοις μεταδιδοναι της υπερφυους και θαυμαστης επιστημης και τω δοκειν εξαιρειν κατασπωσης το απερινοητον υψος εκεικνο και αταπεινωτον; Ει δε τω διδασκαλω τουθ’ υποκριναμενω μη συμβαινειν τουτον την γνωμην δοιημεν, καιτοι τινα αν εχοι τουτι τον λογον, δεδοσθω δ’ ομως˙ αλλα θεων πληθος σαφως και αυτος πρεσβευει και τω των θεων, ως αυτος φησι, πρωτω της κυρειας ηκιστα το παν διδωσι, και τας δυναμεις επιχειρει καταλεγειν, αι κινουσι τα θεια δοκουντα οι σωματα, και το δαιμονιον φυλον υπερ ημας απαν τιθεται, και το υπερσεμνον και θεοπρεπες μονον, το υπερ αποδειξιν τουτο, τοις τοιουτοις θειοις δωρειται, και παρα τουτο ταυθ’ υπερ ημας λογιζεται. Μεγα μεντ’ αν ειημεν πεποιηκοτες και τοις ημετερας μοιρας ως κοινον τε και χαριεν, ει κατ’ Αριστοτελην (σελ. 506) και τον τουτου διδασκαλον υπερ αποδειξιν το θειον νομισαιμεν, οπερ η κατ’ αυτους επιστημη τε και θεωρια και τοις δαιμοσιν αποδιδωσι˙ και σε γε αυτος ουκ αν αλλως φαιης, ωσπερ ουδ’ ημεις, εως αν υπο διδασκαλοις Αριστοτελεσι τε και Πλατωσι προαιροιμεθα ζην. Αλλ’ η καθ’ ημας αποδειξις και των καθ’ ημας διδασκαλων ου μονον εκπτωτον τε και εσχατον και πονηρον το δαιμονιον απαν αποδεικνυσι γενος, πονηρον μεν δια την εκ ταγαθου φυγην και την εις ημας συνεργιαν προς ελλειψιν τε και απολισθησιν την απ’ αυτου, εσχατον δε δια το πορρωτατω ειναι του ανωτατω, εκπτωτον δε ως υπερ ημας ον προτερον, ειτ’ επι τοσουτο της αξιας ταυτης απωσμενον και ουτω προσυλον μαλλον γεγονος ημων ως ανελπιδα την εις υπερκοσμιον και ισαγγελον ταξιν επανοδον πανταπασιν ισχειν, ητις ημιν επηγγελμενη καθεστηκεν, ου ταυτα μονον τουτι το γενος δεικνυσιν ον, αλλα και τοις ποσιν ημων εγκαλινδουμενον εις το καταπατεισθαι παρ’ ημων˙ η δ’ επι των εσχατων και κατωτατω λογικων ουσιων την αληθη θηρωμενη δοξαν, και περι των ανωτατω και υπερ ημας αψευδης διδασκαλος εσται˙ των γαρ εναντιων την αυτην επιστημην ειναι, και η αισθησις αν διδαξειεν. Ειδες ποσον απεχει του υπερ αποδειξιν εκεινου η αποδειξις αυτη; Σχεδον οσον ψευδους αληθεια και γνωσις αγνοιας και του σκοτους το φως, ειπερ ψευδους μεν και ανοητου και σκοτεινης διανοιας υπερ ημας τους δαιμονας λεγειν τε και λογιζεσθαι, γνωσεως δ’ αληθους και πεφωτισμενης ειδεναι την δεδομενην ημιν αξιαν «πατειν επανω οφεων και σκορπιων και επι πασαν την δυναμιν του εχθρου»˙ Τι δ’ οταν και προς την ασφαλη και τρανην και αληθη διξαν, την περι αυτης της αυτοαληθειας, αναβιβαζη, του πρωτου και μονου και απολελυμενου του παντος και απλως και απεριοριστως και αυθυπερουσιως

οντος; (σελ. 508) Τι τοινυν η αποδειξις ημιν αυτη, οτε και την απλανη περι τουτου χαριζεται δοξαν; Τις αυτης προτιμων η και εις ισον ταυτη τιθεις το κατ’ Αριστοτελην, ως αυτος φης, υπερ αποδειξιν, ου τον ουρανον εις γην κλινει και τα αγια συνταττει τοις εναγεσιν; Υπερ αποδεξιν μεν γαρ λεγειν σε το θειον και ημεις συγχωρησομεν, ουχ εως μεντοι κατ’ Αριστοτελην τουτο λεγεις, ως νυν τουτο φης λεγειν˙ χαμερπης γαρ, ω ταν, η περι των θειων του ανδρος δοξα και ως ειπειν αδοξος˙ πως γαρ ου, ος ινα κατα το αποστολικον ειπω, γνους τον Θεον, ουχ ως Θεον εδοξασεν η εσεβασθη, ματαιωθεις δ’ εν τοις οικειοις διαλογισμοις, δαιμοσι μεν επεφημισε το θειον, κτισμασι δ’εστιν οις προσεμαρτυρησε το αγενητον, ψυχων δε των ημετερων, το γε εις αυτον ηκον, απεσυλησε το αθανατον; Ο γαρ θυραθεν νους ουδεν προς ημας˙ ο δε δυναμει τουτου χωρις και κατ’ εκεινον αυθις ουδεν. Συνηκας η κακου φερει φιλοτης, το μη παντα στοιχειν ταις θεοπνευσταις Γραφαις, αλλα και τους επ’ αυτας αυταις χρωμενους εξελεγχειν εθελειν αυτον δε ζητειν την υπερ τους πατερας ευσεβειαν; Εντευθεν γαρ τους μεμωραμενους σοφους δειν οιεσθαι πεφωτισμενους αναγραφην επηρθης, οι και τον Θεον υπο την σφων αυτων πεποιηνται νοησιν, χαλεπον ειναι λεγοντες, αλλ’ ουκ αδυνατον, νοησαι Θεον˙ ταυτ’ εμυηθησαν τα απορρητα υπο του δια φωτος επιφανεντος αυτοις. Αλλα γαρ ελαθον υπο του ζηλου και του λογου συναρπασθεις προς τους κατ’ αυτων μακρους λογους παρα την ημετεραν αρτιως προθεσιν. Επανειμι τοινυν, και πολλα και περι πολλων ετ’ εχων λεγειν καταλειψω τα πλειω˙ μικρα δε προσειπων, επειτα τω καλω της αγαπης προσρηματι τον λογον επισφραγισομαι (σελ. 512) (ταυτη γαρ οιδα και σε μεταμελον εσομενον εξων), του ληγειν ετ’ επι δυσφημων αφεμενον. Εκεινοι μεν ουν, ους εξω σοφους τη καθ’ ημας εκκλησια νενομισμενον καλειν, ως εξω δηλαδη καθεστωτας της ιερας περι Θεου γνωσεως, εκεινοι τοινυν, ουδ’ οτι τοις ανθρωποις ακαταληπτος ο Θεος ενενοησαν, δυσκαταληπτον ειποντες αυτον˙ ημεις δε, μη οτι τω καθ’ ημας νω, αλλα και αυτοις τοις απεξηρημενης πασης περιπεζιας υφεσεως και δια το υπεναναβεβηκος των εγγιζοντων και λειτουργουντων τη θεια μεγαλειοτητι κτισματων νοις, θρονοις ονομαζομενοις, ακαταληπτον ισμεν τον Θεον. Ου μη τω παντων υπεξηρησθαι τα θεια και αποδειξεως τελεως υπεξηρησθαι λεγομεν, μαλλον μεν ουν λεγομεν μεν, αλλ’ ου ταυτης ην συ, καιτοι θελων ες τα μαλιστα αποσεμνυνειν, ομως επι τοσουτο λεγεις ευπεριτρεπτον ως υφ’ ενος και του τυχοντος αντιλεγομενην ανιστασθαι και μηκετ’ αποδειξιν ειναι δυνασθαι. Ο γαρ αποδεικτικος, καθαπερ αυτος φης, συλλογισμος «πασιν απλως δοκει ειναι αληθης και αμφισβητησις περι αυτου ουδεμια συνισταται». Και ουδ’ εκεινο ενεθυμηθης, ως, ει μηδεν αλλο, δια γουν τας πυρωνειους εποχας, αποδειξις λοιπον τοιαυτη πανταπασιν ουκ εσται, και δι’ ων καταδησαμενος την λογιστικην αρμονικην και αστρωαν επιστημην φερεις, αι γεωμετρικαι αναγκαι δηλαδη των αραχνιων νηματων αδρανεστεραι γενησονται και διαπεσουνται σου λυθεισαι της σης αποδεικτικωτατης διανοιας˙ πως γαρ αν και φυσει γνωριμους σχοιης τας προτασεις, επει και Σεξτω και Πυρωναι και τοις κατ’ εκεινους ουκ ενι συνδοκειν; Ου ταυτης ουν υπερτερα τα θεια, (ουδε γαρ τον ηλιον ερει τις φανοτερον πυγολαμπιδος), αλλα και της πατροπαραδοτου, και ουδε τουτ’ απο της εκεινων γνωμης, (σελ. 512) προσαγομεν δ’ ομως χρειας καλουσης την δυνατην, και ταυτης αρχην εχοντες την πνευματοκινητον δυναμιν, καθ’ ην

υπερ νουν τοις υπερ νουν ωμιληκοτες οι θεοσοφοι θεολογοι θεοχαριστως τε εδιδαχθησαν και θεομιμητως ημας εδιδαξαν. Ως γαρ, ει και παντων υπεξηρηται τα θεια και λογου παντος, υμνου τε και δοξης ηστινοσουν, αλλα και λογον λαλουμεν περι Θεου και υμνουμεν και δοξαζομεν κατα το εγχωρουν αυτον εργοις τε και λογοις και παθεσι, και δοξαν Θεου καλουμεν, και υμνον Θεου την παρ’ ημων αυτων δοξολογιαν αναφερομενην λεγομεν, ουτω και συλλογιζομεθα και αποδεικνυμεν και τον επι τα θεια συλλογισμον αποδειξιν καλουμεν, καν εις ωτα ακουοντων λεγωμεν καν μη, επει μηδε πασα διαλεξις και διαλεκτικη˙ κακ του σεμνοτερου δειν οιομεθα καλειν αυτον, ου τους οικειους λογους, ως αν τις οιηθειη, σεμνυνοντες, αλλ’ οτι περι Θεου σεμνοτερως προσαγορευοντες και ταις των πατερων συνωδα φωναις και κατ’ ουδεν απο τροπου των θεοπαραδοτων λογιων. Ειεν˙ εκεινο γε μην αρτιως καταξιωσον επι νουν λαβειν ως απο των αυτων και κατα σε διελεξαμην προς σε, καν τι μη λιαν ευφημον αγαπαν ως σον˙ «εον γαρ» φασι «κακον, αγαπητον». Μη δη προς ημας απαχθως σχοιης, μηδ’ ανης φιλων η προτερον, καθαπερ δη και ημεις˙ ουτω γαρ, ει και τα των λογων ημιν ουτω συμβαν αντιτετακται, αλλ’ εν τω φιλουντι της ψυχης αδιαλωβητον εξομεν το της ειρηνης καλον˙ ειη σοφωτατε ανδρων, ουκ οκνησαιμι δ’ αν ειπειν και φιλουντων τε και φιλουμενων αριστε, και ιδειν ημας αλληλους και περιχυθηναι αλληλοις και δι’ αλληλων ασπασμον ημιν γενεσθαι τον αυτον εν αγιω φιληματι.

Β’ ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ (Σελ. 514) ΟΤΙ ΕΣΤΙΝ ΕΦ’ ΩΝ ΑΠΟΔΕΙΞΙΣ ΤΩΝ ΘΕΙΩΝ ΚΑΙ ΟΤΙ ΚΥΡΙΩΣ ΑΠΟΔΕΙΞΙΣ ΑΥΤΗ Τα μεν της δυαρχιας εκ μεσου γεγονεν˙ εξεκοπη γαρ των λογων του φιλοσοφου και καρπον ηνεγκεν ο ημετερος λογος τω της μοναρχιας ευσεβει κηρυγματι συνισταμενος˙ το δε κατ’ Αριστοτελην υπερ αποδειξιν επι των θειων ουκ εθελει πω γενεσθω τω λογω καταπειθες. Υποθεσις ουκουν ημιν αυθις λογου τουτο γενεσθαι τον φιλοσοφον. Πρωτον μεν ουν τουτο δεικτεον ως ματην εγκειται τοις Προς Λατινους αυτω λογοις ως ουκ εστιν αποδειξις επ’ ουδενος των θειων, και ο πας αγων αυτω προς ουδεν ολως τεινει τελος. Αν γαρ τουτο γενηται καταδηλον, ει μηδεν αλλο, δια γουν το μη θελειν ματαιολογειν αφεξεται της ενστασεως˙ εσται δε καταδηλον ευθυς αν παρ’ εκεινου μαθωμεν ουπερ ενεκα προς την αγωνιαν απεδυσατο ταυτην, και τουτ’ αχρειον ον φανη. Φησι τοινυν αυτος εν τη προθεωρια καν τοις προς ημας λογοις ως, «δει νυν ειπειν προς τι μοι τεινουσιν οι περι τουτων λογοι˙ εσκεψαμην πως αν ειη ενι λογω απαντας ανασκευασαι και δειξαι σοφισματα τους υπο Λατινων γινομενους συλλογισμους. Εωρων ουν δυνατον ον τουτου τυχειν ει τις οιος τ’ ειη δειξαι τουτους μητε διαλεκτικους οντας μητε αποδεικτικους˙ αλλα το μεν μη ειναι αυτους διαλεκτικους προχειροτατον ην μοι δειξαι, δηλωσαντι μονον ως α λαμβανουσιν επισης ημιν αμφισβητειται τω συμπερασματι˙ το δε μη ειναι αποδεικτικους αδυνατον ολως ην δειξαι (σελ. 518) συγχωρησαντι δυνατον ειναι αποδεικτικως επι των θειων συλλογισασθαι». Σκεψαι τι λεγεις, ω

φιλοσοφε˙ προχειροτατον ην σοι δειξαι παντας τους υπο Λατινων υπερ του οικειου δογματος συλλογιστικως προτεινομενους λογουσ τας προτασεις εχοντας επισης αμφισβητουμενας τω συμπερασματι και αγωνιας μη τους συλλογισμους τουτους αφεμενοι του διαλεκτικους καλειν αποδεικτικους προσαγορευσωσι και εις αποριαν την εσχατην περιστησωσι σε; Και εστι αποδεικτικον η ειναι η δοκειν συλλογισμον τον τας προτασεις αμφισβητουμενας εχοντα, και ταυτα επισης τω συμπερασματι; Τι ποτε των παιδεια λογων συντεθραμμενων η και των μετριως ημμενων ταυτης τουτ’ ειποι; Σοφισματα γαρ εδειξας, ως αυτος εκει λεγεις, τους συλλογισμους αυτων οντας απαντας˙ ειτα δεδοικας μη τους σοφιστικους οντας εξεληλεγμενους αποδεικτικους ειναι φωσι; Και εστι τον σοφιστικον αποδεικτικον ολως ειναι; Ταυτον τι πεπονθας, ωγαθε, ωσπερ αν τις, υπο γην ηλιου και σεληνης οντων, το του χρονου τουτο μερος εν βαθει σκοτει διανυειν ελεγε τους υπερ γην, ως και του της σεληνης φωτος εστερημενους, ειτ’ εδεδιει μη το σταθερον ειναι τουτο της ημερας φωσι και ουτω ψευδομενον απελεγξωσιν αυτον˙ συλλογισμον γαρ μη διαλεκτικον μεν δεικνυμενον, ως τουτου κρειττονα εστιν αποδεικτικον υπολαβειν, ως δε χειρω του διαλεκτικου, των αδυνατων οιηθηναι ποτε τινα τουτον αποδεικτικον, ωσπερ και αερα πανσεληνου μεν νυκτος φανοτερον εστιν υπολαβειν ημεραν, σκοτεινοτερον δ’ ουκ εστι. Τουτο τοινυν προς αυτους ειποντα σε χρην απηλλαχθαι πραγματων˙ συ δ’ εκ των ουχ ηττον ασαφων, μαλλον δε σαφως ψευδων, τα ψευδη συναγαγοντας απελεγξας, ειτα φοβηθεις μη εκ ψευδων αποδεικτικως δοξωσι συναγαγειν, (σελ. 518) εις το μηδεμιαν αποδειξιν επι των θειων ειναι λεγειν εις αναγκην ηλθες και ημιν αντιλεγειν ακρατως λεγουσιν ως τα μεν των θειων ουτως εστιν εμφανη κατα τας των πατερων παραδοσεις, ως και επαφην ειναι τουτων και αποδειξιν και επιστημην, αλλα και υπερ τον νοερως ορωντα νουν και υπερ τον και αυτας τας νοερας ενεργειας υπεραναβαντα και κατα αποπαυσιν πασης αντιληπτικης δυναμεως χαριτι αρρητω υπερηνωμενον τοις απερινοητοις. Συμβαινει τοινυν εξ ων ο φιλοσοφος βια μεν, ως αυτος φησιν, υπεστη δ’ ομως ανεπιληπτους ειναι τους προς αυτον παρα Λατινων ειρημενους απαντας συλλογισμους˙ συναιρουνται γαρ τουτοις κατ’ αυτον αι πατερικαι παραδοσεις. Εοικε τοιγαρουν εαυτου καταγινωσκειν ως μη δυνηθεντος απελεγξαι τουτους. Ει γαρ τουτο δυνηθεις ηπιστατο, πως αν εφοβηθη μη αποδεικτικους τους σοφιστικους καλεσωσιν, ειπεν αν τις των αλλοτριων˙ εγω δ’ ου τουτο φαιην αν˙ μαλλον μεν ουν και ανιωμενος οτι το καλλος αμαυροι και λωβαται «τη δυναμει των λογων εκεινων, ως εκποδων γενοιτο και τουτο το σκωλον τον περι τουτου λογον εποιησαιμην. Ο δε, κατα του καθαιροντος ως καθαιρουντος οργισθεις, προσκοπτων επεδωκεν. Ουκουν εκ της των αντιτεγμενων βιασθεντα δυναμεως τουτο παθειν αυτον οιομαι, καν αυτος τουτο λεγη, αλλ’ ως τα θεια μη μεμυημενον ακριβως και τω δοκειν εχειν εθελειν την περι λογους κατα παντος προεδρειαν απο του διδασκαλειου της ματαιοτητος θεολογουντα και των Αριστοτελους τεχνων την κακοτεχνιαν εν τοις τοιουτοις λογοις επιδεικνυμενον. Εντευθεν Αριστοτελην τε και Πλατωνα, Σωκρατην τε και Πυθαγοραν και οσοι κατ’ αυτους δια θαυματος ποιειται ως «την θειαν κατανενοηκοτας υπεροχην» και προαγαγων αυτους εις μεσον διηγουμενους περι νοερου φωτος (σελ. 520) και θεας ουρανιου και θεωριων απλων και αμερων, αυτος περι αυτων α ουδεις που’ ετερος των ημετερων επιψηφιζεται˙ «ταυτα» γαρ,

φησιν, «ακουων αυτων λεγοντων, ου δυναμαι μη και αυτους υπο Θεου πεφωτισθαι λεγειν»˙ ων εκαστον εν τω προς αυτον μοι προτερω Καθ’ ελληνικης νοερας εποψιας διακρως εξεληλεγκται λογω. Εντευθεν τους Λατινους ουκ αλλως εξελεγχει η απο του λεγειν οτι οι συλλογισμοι αυτων ουτε διαλεκτικοι εισι κατα τας Αριστοτελους παραδοσεις ουτε αποδεικτικοι, μη ειδως, ως εοικεν, οτι παντες η οι πλειστοι συλλογισμοι επι των θειων ουτε διαλεκτικοι εισιν ουτε αποδεικτικοι˙ πως γαρ οι γε ουδε συλλογισμοι εισι κατα τας Αριστοτελους παραδοσεις, ως εδειξαμεν εν τω προτερω λογω και νυν αυθις, του λογους προϊοντος και του θεου διδοντος, δειξομεν; Εντευθεν τους ημετερους κατα Λατινων λογους παντι τροπω πειραται ακυρουν, ως μη μονον δοκοιη θεολογος, αλλα και μονος αρτιως επι γης. Περι μεν γαρ αποδειξεως ισως αφορμης ελαβετο τινος, περι δε των αλλων τις αυτω λογος τοις τω ευσεβει συνηγορουσιν αντικεισθαι λογοις; Ακουων γαρ ο σοφος ουτος ημων λεγοντων, ως ου δια μεσης θεοτητος επι θεοτητα ηλθεν ο Θεος την φυσει, αλλα την θεσει τε και χαριτι, και ως, ει προς την πρωτην αιτιαν ωσπερ τα του μονογενους ουτω και τα του Πνευματος αναφερεται, τοιγαρουν το Πνευμα αμεσως αναφερεται προς τον Πατερα, ει δε αμεσως αναφερεται και αμεσως εκπορευεται, και ως, ει γενναται ο Υιος εκ μονου του Πατρος, και το Πνευμα εκ μονου του Πατρος εκπορευεται, και γαρ ομοιως ταυτ’ εκ του Πατρος, πλην του τροπου της υπαρξεως, προς δε κακ των υστερον ομοιως τεθεολογημενων τα προαιωνιως κατα τουθ’ ομοιως υπαρχοντα δεικνυντων και προαγαγοντων τους ειπονας, οτι, «ως ο Υιος εστιν εκ του Πατρος ουτω και το Πνευμα εκ (σελ. 522) Πατρος, πλην του τον μεν ειναι γεννητως, το δε εκπορευτως», και αυθις, «τι μη προσαγορευεται το Πνευμα ων ο Υιος, πλην γεννησεως, και παντα οσα του Υιου, και του Πνευματος, πλην της υιοτητος, και παντα οσα ο Υιος, και το Πνευμα, πλην γεννησεως», και τουτο τηρητεον εν απασι τοις επ’ αυτον λεγομενοις, προσετι, και δια της εις ατοπον απαγωγης εξελεγχοντων τους μη εκ μονου του Πατρος εκπορευομενον το Πνευμα δογματιζοντας και δεικνυντων ως ουδε ο Υιος εκ μονου του Πατρος αν ειη, ει μη και το Πνευμα, ταυθ’ απαντα και πλεισθ’ ετερα τω λογω παντι περιηχουμενα παρ’ ουδεν εκεινος θεμενος «το ζητουμενον» φησιν «αξιοις». Πως αξιουμεν το ζητουμενον δια πολλων και πολλους ημιν δειξαντες συμμαρτυρουντας οτι πλην του τροπου της υπαρξεως, δηλαδη εκπορευεσεως τε και γεννησεως, ως ο Υιος εστιν εκ του Πατρος ουτω και το Πνευμα εκ Πατρος, και ουτω σαφες και ανεξελεγκτον προθεντες αιτιον του συμπερασματος; «Αλλ’ εδει», φησι, «δειξαι οτι ουκ εκ του Υιου». Παριημι τοινυν δι’ οσων ο λογος τουτο προϊων απεδειξεν˙ αλλα το «ουκ εκ του Υιου» ου ταυτον τω «εκ μονου του Πατρος»; Ει γαρ ουκ εκ του Υιου το Πνευμα, εκ μονου του του Πατρος, και ει εκ μονου του Πατρος, ουχι και εκ του Υιου, και τοσουτον ισορροπως εχουσι προς αλληλα ως εν πασι τοις λογοις δι’ ων συναγεται μη ειναι και εκ του Υιου το Πνευμα το αγιον, ει τις αντι τουτου το εκ μονου του Πατρος ειναι συμπερασμα τιθειη, μηδεν αν διαφερειν. Ει τοινυν τουθ’ ουτως εχει, ωσπερ ουν εχει, τουτ’ αυτο εδειξαμεν οτι ουχι και εκ του Υιου το Πνευμα το αγιον, εκ μονου δεδειχοτες τουτο του Πατρος εκπροευομενον˙ ει δ’ επι του Υιου συννοειται ευθυς το “ουκ εξ αλλου” δια το συνεγγες, ως και αυτος λεγεις, καπι του Πνευματος (σελ. 524) ουν ομοιως συννοειται, και το ζητουμενον εχομεν και σε υπο των οικειων κανταυθα εξεληλεγμενον λογων και τοις ημετεροις ακοντα συνηγορουντα λογοις. Ει δε και αυτοθεν ευρηται το δειγμα, θαυμασαι εδει της αληθειας το εμφανες και του συνηγορου λογου την δυναμιν.

Ο δε μηδεν εχων εγκαλειν υπο της επι τω μονος ειναι τει δοκειν ακαιρου φιλοτιμιας τοις εκ του διδασκαλειου της ματαιοτητος και καθ’ ημων ωσπερ κατα των ετεροδοξων χρηται˙ (διαστελλειν γαρ των δυσσεβων τους ευσεβεις ο φθονος ουκ ειωθε), διο και το φανερον ταληθους συσκιαζειν πειραται και λαθειν οιεται, της τεχνης, μαλλον δε της κακοτεχνιας, το μελαν περιχεαμενος. Εντευθεν μηδ’ ειναι αποδειξιν επ’ ουδενος των θειων αρτι πρωτος των εκ του παντος αιωνος θεολογων και εξευρε και απεφηνατο. Διατι, ω φιλοσοφε; Αλλ’ ειπεν αν, ει παρην, επισκωψας ημας προτερον της αμαθιας ενεκεν, ωσπερ ειωθε, μαλλον δε της δυσμαθειας, ως «επει το θειον υπερ επιστημην τε εστι και νουν και δοξαν, αισθησιν τε πασαν και διανοιαν και επαφην και γνωσιν, και τουτο δεικνυς εναγχος, κατα ποταμους τω λογω ρεων τους μη ουτω κατεκλυσα φρονουντας». Ευγε˙ αλλ’ ανασχου προσερωτωμενος υπο των δυσμαθων ημων, και τουτο γαρ ουκ απο φιλοσοφιας˙ «ου τοινυν επιστημη τε εστι και νοησις και δοξα, φαντασια τε και αισθησις, τουτου εστιν ειναι αποδειξις»; Πανυ γε αν ειπεν, επει και τουτ’ ενεστι καν τοις εκεινου λογοις. Επειδη ταυθ’ ουτω προδιωμολογηται, ακουσον, ω φιλοσοφε, του υπερανωκισμενου των σων κατακλυσμων, Διονυσιου του μεγαλου λεγω, του των θειων ονοματων υμνωδου, ος φησι την αυτοσοφιαν εξυμνων ως «ο Θεος και δια γνωσεως (σελ. 526) γινωσκεται και δι’ αγνωσιας, και εστιν αυτου και νοησις και λογος και επιστημη και επαφη και αισθησις και δοξα και φαντασια και ονομα και ταλλα παντα». Ουκουν και αποδειξις εστιν αυτου, τουτο μεν και κατα τα σοι προδιωμολογημενα, εχει γαρ και τα των αποδεικτων απαντα, τουτο δε και δια τον υστερον επενηνεγμενον τω αγιω συμπεριληπτικωτατον λογον˙ «εστι γαρ φησι «του Θεου και ταλλα παντα», εν δε των παντων και η αποδειξις, ωστε και αποδειξις εστιν αυτου. Προς δε τουτοις και αι εναντιαι θεσεις των οντων επι Θεου λεγομεναι αλληλαις ουκ εναντιουνται και αι αφαιρεσεις ουκ ανατρεπουσι τας θεσεις˙ τα γαρ αντικειμενα κατα μιαν και ενικην ταυτοτητος αιτιαν αμα προεχει και περιεχει, και κατα τουτονι τοιγαρουν τον λογον, ει μη εστιν επι των θειων αποδειξις και εστιν, επ’ ουδενος αρ’ ειναι φαναι των θειων αποδειξιν η παντος ουκ αληθες, αλλ’ ειναι μεν επι τινων, ουκ ειναι δ’ εφ’ ετερων. Τι γαρ εφεξης και ο θεορρημων ουτος λεγει προϊων; «Ουτε νοειται το θειον, ουτε λεγεται, ουτε ονομαζεται, και ουκ εστι τι των οντων, ουδε εν τινι των οντων γινωσκεται; Τι ουν; Κατα τον αυτον τροπον εστι τε νοησις αυτου και «αλλα, και ουτε νοειται, ουτε εν τινι των οντων γινεσκεται». Παντως καθ’ ετερον˙ τουτο ουν εστιν, ο ημεις φαμεν, οτι τα μεν των θειων γνωστα εστι και αποδεικτα, τα δ’ αγνωστα τε και αναποδεικτα. Συ δ’ ηκιστα μεμυημενος ταυθ’ ως εοικεν ουδενος φης ειναι των θειων γνωσιν ουδε αποδειξιν, αλλα πιστιν μονην, και ουδε του μεγαλου Παυλου ακουεις, ος τοις απιστοις Ελλησι λεγει «φανερον ειναι το γνωστον του Θεου» και οτι «γνοντες τον Θεον, ουχ ως Θεον εδοξασαν η εσεβασθησαν», ουδε την τοις πιστοις και εργω την πιστιν επιδεικνυομενοις εγγινομενην αληθη Θεου θεωριαν, ην εν (σελ. 528) ευαγγελιοις μακαριζει ο Κυριος, η πεπονθας η πεπιστευκας, ος τη πιστει μεγαλαυχων, καιτοι της πιστεως ουσαν τελος η βραβειον η βραβειου αρραβωνα δια της αγαπης ενεργουμενον˙ ει γαρ πιστις επι των θειων μονη, ουδ’ η θεωρια αυτη αληθης. Ει δ’ αληθης, ωσπερ ουν εστιν, αληθες δε κακεινο, οτι «Θεον ουδεις εωρακε πωποτε», τουτ’ εστιν υπερ εφημεν ημ εις, οτι τα μεν των θειων θεωρητα εστι, τα δ’ ου.

Συ δε ουδε το θελογικον εκεινο ποτ’ αναγνους επεγνως, «εις Θεος, ο επι παντων και δια παντων και εν πασι», το μεν αρτι καταλαμβανομενος, το δε ζητουμενος, ποτε δε οσον εστι τυχον καταληφθησομενος˙ «εθετο μεν γαρ σκοτος αποκρυφην αυτου», καθα φησιν ο ψαλμωδος, αλλα και «εφαναν αι αστραπαι αυτου τη οικουμενη», και ουδεις ανεπιγνωμων εστι του Θεου, ει και τινες εθελοκακουντες μη ειδεναι προσποιουνται. Και γαρ «ηλιος εστι δικαιοσυνης» πασι δαψιλως επιλαμπων «πονηροις τε και αγαθοις»˙ αλλ’ οι μεν διαιροντες τα βλεφαρα, της ζωαρχικης ακτινος εμφορουνται, οι δε πονηροι μυοντες τας οψεις, μηδ’ αμωσγεπως ειδεναι προσποιουνται και τη επι πλειστον ανομιλησια του φωτος εις την κατα διανοιαν πηρωσιν εκπιπτουσιν, ο καπι των σωματικων οψεων συμβαινειν πεφυκεν. Εκεινος μεντοι τη περιουσια της λαμπροτητος ουτε προσιδειν ολως συγχωρει τινα, διο και υπερ εννοιαν εστι, και ταυτη αυθις τη περιουσια και μεχρι των αμυδρως ορωντων φθανει και τοις ζητουσιν επιφαινεται και αυτοις τοις των λογικων εσχατοις, ωσπερ και ο αισθητος ηλιος καπι τας αμβλειας οψεις ενεργει, καιτοι δια το υπερβαλλον της λαμπροτητος μηδε προσατενιζειν ολως συγχωρων την αισθησιν. Και μην ει μεν καταφατικως μονον ην αποδεικνυειν, ειχεν αν τινα λογον ισως επ’ ουδενος των θειων ειναι (σελ. 530) αποδειξιν˙ εκει δε και αποφατικως αποδεικνυειν ενι, τι φης; Ουκ αποδειξομεν τον παντων κτιστην μηδεν ειναι των κτιστων; Ουκ αποδειξομεν το αγαθον μηδενος αιτιον κακου; Προς δε, ει μεν μηδεν ην των κτισματων υπερ αποδειξιν, καλως αν ειπων παντα τα θεια υπερ αποδειξιν, μεγα τι φρονεις ως υπερ τους αλλους μεγαλυνων τον Θεον˙ επει δε πολλα και των επι γης οντων και ημιν εφικτων υπερ αποδειξιν οντα φαινεται, πως εντευθεν εκφανσις εσται της θειας υπεροχης; Της γαρ αποδειξεως ισμεν βεβαιοτεραν φυσει την εμπειριαν ουσαν, ωστε και αυτη υπερ αποδειξιν, καιτοι πασα και τεχνη και επιστημη παρ’ αυτης εχει τας αρχας˙ συνηθροισμενη μεν απο των εν γενεσει και φθορα πραγματων η τεχνη, επιστημη δε παρα των αει λεγομενων ωσαυτως εχειν.Επει τοινυν τοσαυτα των οντων υπερ αποδειξιν πως γο υπερ αν ον μεγαλυνεις ωηθης υπερ τους αλλους και υπερ αποδειξιν αποφηναμενος τουτο; Τις γαρ μεγαλειοτης τοις υπερκοσμιοις αγγελοις υπερ τους λεοντας δεδειχθαι την φυσιν και τους ελεφαντας; Και ημεις γαρ την φυσιν υπερ αυτους οι εγκοσμιοι και τοσουτον αποδεοντες των αγγελων εκεινων˙ ουτω τοινυν ουδε μεγαλειοτητα αν τις δειξαι Θεου τω δειξαι τουτον υπερ αποδειξιν. Νω γαρ αληπτον το θειον και υπερ τα νω ληπτα˙ πολλα δε των οντων και νω ληπτων εστιν υπερ αποδειξιν, ωστε το θειον και του υπερ αποδειξιν, ου συ φης, υπερβαλλει απαραβλητοις και αξυμλητοις υπεροχαις, και ο μεγαλυνειν αγαν οιομενος τω υπερ την αριστοτελικην αποδειξιν τα θεια λεγειν ελαθεν εαυτον προς ταναντια χωρων. Διοπερ ημεις δια της των πατερων ποδηγιας αποδειξιν του υπερ αποδειξιν ευρομενοι τουτου κρειττοντα, ταυτη τε μη πανθ’ απλως, αλλ’ εστιν α των θειων θηρωμενοι και υπερ ταυτην (σελ. 532) ταλλο δοξαζοντες, πολλαπλασιως του κατ’ Αριστοτελην υπο της σης σοφιας λεγομενου υπερ αποδειξιν το θειον υπερτιθεαμεν. Ορας οσω των σων θεοπρεπεστερα τα ημετερα; Τι δ’ η ση διαλεκτικη ην μονην επιβαλλειν οιει τοις θειοις; Ου την εν συλλογισμοις μειζω προτασιν αει καθολου εχει; Η δε των καθολου γνωσις ου δι’ αισθηματων ημιν εγγινεται; Πως ουν επι των υπερ αισθησιν ειη αν διαλεκτικος συλλογισμος; Ει δε τις ενδοιη δι’ επαφω νοητων συναγεσθαι την γνωσιν, αλλα τα θεια και υπερ νουν εστι˙ πως ουν των υπερ νουν ειη αν διαλεκτικος συλλογισμος; «Αλλα τω διαλεκτικω», φησι, «συλλογισμω

αδιοριστως παντα υποκειται, περι παντα καταγινομενω»˙ τουτο εστι δι’ ο διαλεκτικους ημας αντι πιστων καταστηναι αξιοι, καιτοι του της αποδειξεως ονοματος φυγας δια τουτ’ αυθις γεγονως. Αλλα ποια παντα, ω βελτιστε; Τα οντα παντως παντα˙ το δ’ υπερ το ον πως αν εχοι υποκειμενον; Προς μεν γαρ πασας τας μεθοδους οδον εχειν τουτον φησιν Αριστοτελης˙ μεθοδος δε των ακαταληπτων πως, ειπερ η μεθοδος συστημα εκ καταληψεων; Ου το υποκειμενον δε μονον αοριστον εχει, αλλα και το ζητουμενον εφ’ εκαστου προβληματος και αυτας γε τας προτασεις η γε κυριως, ως αν αυτος φαιης, διαλεκτικη, ο δε αληθης θεολογος, ωρισμενα απαντα σχεδον, το μεν ζητουμενον αει και απαν, προτασεων δε τας πλειστας, ει μη πασας, αμφοτερα δε εκ των θεοπνευστων η και θεοπαραδοτων, υπερ ων και ενισταται, δι’ α και την οικειαν υποληψιν βεβαιοτατην εχει και αμεταπειστον. Ετι, ει δια μεν του διαλεκτικου συλλογισμου και την των θειων γνωσιν θηρωμεθα, δια δε του αποδεικτικου μονην, ως συ λεγεις, την του κοσμου, κρειττων αν ειη (σελ. 534) ο διαλεκτικος του αποδεικτικου˙ τουτο δ’ ο σος Αριστοτελης ουκ αν ποτε συγχωρησειεν˙ ου γαρ το υποκειμενον κρειττον και αυτο κρειττον˙ ει δε και προσθηκην τουτ’ εχει, και ταυθ’ ουτω μεγα και υπερ το μεγα, και η προσθηκη της βελτιωσεως οσον. Και μεν δη περι τινα καταγινεται η διαλεκτικη και τινα α ζητει; Ουχ ως εν κεφαλαιω τετταρα τα παντα, γενος, ορον, ειδος και το συμβεβηκος; Το μεν ουν συμβεβηκος ουδ’ αυτος επι των θειων δεχη˙ ορος δε παν αν ειη, ου μηδε το τι εστι ζητειται; Του δ’ ανειδεου ειδος τι; Γενος δε ποιον ου μη ειδος, και μαλισθ’ οτι οντως ων και μονος ουδεμιας ουσιωδους διαφορας δειται προς το ειναι; Της γ αρ πληθυος διαστολης δεομενων ταυθ’ απαντα εστιν, αλλ’ ως ουδεν τουτων υπαρχον δειξει το θειον˙ αλλ’ ουχ ως υπερ ον, αλλ’ ως μηδαμη μηδαμως ον˙ της γαρ τετρακτυος ταυτης υπεραιρον ουτ’ οιδεν ουτε παραδιδωσιν˙ ει δ’ ολως συγχωρησει τις, τη αποδειξει τουτο δωσει, δι’ αυτης γαρ λεγεται μονης υποληψις αμεταπειστος εγγινεσθαι, ην ημεις εχομεν επι των θειων. Αλλ’ «ηναγκασμαι» φησι «τοις αντιλογικωτατοις Λατινοις αντιλεγων». Οτι μεν ουν ουδεμια τις επην αναγκη, πανταπασι δε ματην το «μηδαμως επ’ ουδενος των θειων ειναι δυνασθαι αποδειξιν» εκει κειται, προτερον εδειξαμεν˙ ει δ’ αρα και αναγκη τις επην, σιωπαν μαλλον εδει και ζητειν και παρ’ αυτων των εν ημιν ιδιωτων, ει και μη την γνωσιν, αλλα μη κακοις απερισκεπτως ιασθαι τα κακα, και κινειν μεν απο του καμπυλου, αλλ’ επι το κεκλασμενον αυθις αγειν, και διορθουν τοις ενδιαστροφοις τα ενδιαστροφα, νυν μεν δυο λεγοντα αρχας, νυν δε την επι Θεου ενδεχομενην αναιρουντα γνωσιν, νυν δε, αλλα μηδεν γε περαιτερω. Συ δη των δυο τουτων θατερον μεν εκκοψας σου των λογων, (σελ. 536) μετα τα παρ’ αλλων σκωμματα και την σην διαπεπονημενην σκεψιν ως αυτος λεγεις, ουδ’ ουτως παραιτη˙ μαχομενος δ’ υπερ αμφοτερων εν υποκρισει των ετεροφρονων, χωρεις κατα των ομοφρονων και τας πατρικας φωνας παρ’ ημων προτεινομενας, ουκ οιδ’ οπως, αναιρειν επιχειρεις και πολλοις αν δοιης δεδιεναι μη και τα προς Λατινους υποκρινομενος ημας προτεινεις. Αλλ’ αναλαβοντες σαφεστερον προεκθωμεθα, τι λεγοντων ημων τον φιλοσοφον πραως ενεγκειν των απεικοτων ην. Των θειων τα μεν γινωσκεται, τα δε ζητειται, εστι δ’ α και αποδεικνυται, ετερα δε εστιν ανεξερευνητα παντη και ανεξιχνιαστα, μηδαμως εμφαινομενου τινος ιχνους των επι το κρυφιον εκεινο διαβεβηκοτων. Ταυτα βαρεως ηνεγκεν ο φιλοσοφος, και συναγαγων εαυτον ως οιον τε καθ’ ημων χρηται τη δυναμει των λογων, ουδεν γνωστον ουδε αποδεικτον των θειων αποφαινομενος˙ αλλ’

ως μεν και τοις πατρασιν συνδοκει τα παρ’ ημων ειρημενα και τα προειρημενα ικανα δηλωσαι, το δε και των εκεινων θεολογιων εστιν ας επιγραμμα φερειν την αποδειξιν, τουτ’ ουκ οιμαι τινα των ταυτας στεργοντων αγνοειν, ωσθ’ ο λεγων μη ειναι αποδειξιν επ’ ουδενος των θειων τοις πατρασι μαλλον η ημιν αντιλεγειν εγχειρειν. Μεταξυ γαρ το της αποδειξεως τουτο κειμενον ενι δηλουν ετεραν δειξιν˙ επιγεγραμμενον δε πως αν ειη, ει μη κυριως αποδειξις ειη το υπογεγραμμενον; Ει δε και την τελειαν και βεβαιαν δειξιν αποδειξις δηλοι, μεθ’ ην ουκ εστιν αληθειας ευρεσις τελεωτερα, καθαπερ επι των δικαστηριων η αποφασις, τι τελεωτερον και βεβαιοτερον των πατρικων αποδειξεων ημιν, ωστε τουθ’ ημιν κυριως αποδειξις, διο και ο ιερος και θειος φερωνυμος Ιεροθεος υπερ τους πολλους μαρτυρειται των ιερων (σελ. 538) διδασκαλων ου «καθαροτητι νου μονον και ταις αλλαις ιερολογιαις, αλλα και τη των αποδειξεων ακριβεια»˙ και αυτος δε ο τα τοιαυτα τουτω μαρτυρων και το συνεπτυγμενον και υψηλον της εκεινου θεολογιας υψηλως αναπτυξας διττην σαφως ειναι διδασκει την θεολογιαν˙ «την μεν μυστικην, τελεστικην, απορρητον, αρρητον, η δρα και ενιδρυει τω Θεω ταις αδιδακτοις μυσταγωγιαις, την δε εμφανη και φιλοσοφον και αποδεικτικην, η πειθει και καταδειται των λεγομενων την αληθειαν». Πως ουν ου διαλετικην ταυτην, αλλ’ αποδεικτικην ωνομασεν, ω φιλοσοφε, καιτοι μη προς τους πιστους απλως ουσαν, ουδε γαρ πειθους ουτοι δεονται; Ου μην αλλ’ ει και μη σαφως ουτω παρ’ αυτων εγγεγραμμενον τε και επιγεγραμμενον ην, τα γουν της αντιρρησεως και ουτω προς εκεινους αναφερεται σαφως. Ως γαρ ει τις τω ταυτον και ετερον και μεγα και μικρον ειποντων τον Θεον καπι των παραπλησιων ευσεβων εκ των εναντιων συντιθεντι τας θεωνυμιας αντιλεγειν εγχειροιη, λεγων «ο εν πασι παντα δια την σωτηριαν εκαστου γινομενος, και τοις προς αυτον επιστρεφουσι πολυτροπως τε και καταλληλως επιδιδους εαυτον και πολυειδως εν χερσι των προφητων ομοιουμενος, πως ο αυτος αν ειη, και αυθις ο απηλικος, ο εν πασι χωρων, ο παντος εκβεβηκως ογκου πως μεγας;»˙ ωσπερ ουν ο ταυτα λεγων ουχ απλως εριζει προς τον ταυτον η μεγαν τον Θεον ειποντα αλλα την ιεραν ανιστησι Γραφην αυτην καθ’ εαυτης (και το ετερον γαρ επι Θεου και το μικρον παρ’ αυτης λεγομενον παλιν τον αυτον ανατραπησεται τροπον˙ το γαρ παντα υπερβαλλον και παντων υπερεκτεινομενον τω λεγοντι ως τα μεν των θειων αποδεικτα εστι, τα δ’ ου, και λεγων ως ουδεν αποδεικτον (σελ. 540) των θειων, επαφη γαρ αυτου ουκ εστιν ουτε επιστημη, τη θεια Γραφη καθ’ εαυτης χρηται, τα εν αυτη κατ’ αλληλων εκπεπολεμωμενα δι’ αλληλων δειξας˙ ει γαρ οτι ουκ εστιν επαφη Θεου και επιστημη, ουδε αποδειξις, και οτι εστι ταυτα, και αποδειξις εσται. Τι δη το εκ τουτων συναγομενον και το αμαχον τε και ομολογον τη Γραφη προσμαρτυρουν; Ορτι και εστι και ουκ εστι, καθ’ ετερον ετερον τροπον˙ τουτο δε εστιν ο ημεις ειρηκαμεν, οτι τα μεν των θειων γινωσκεται τε και αποδεικνυται, τα δ’ απερινοητα εστι και ανεξιχνιαστα˙ πλημμελες αρα το λεγειν ως ουκ εστιν αποδειξις επ’ ουδενος των θειων˙ εστι γαρ εφ’ ων, και εστιν ως. Ως γαρ η ενανθρωπησις του Κυριου υπερ φυσιν τε εστι και κατα φυσιν, και λεγομενη αρρητος μενει και νοουμενη αγνωστος, επει τα μεν υπερ φυσιν, ως η της παρθενου κυησις, τα δε κατα φυσιν, ως ο της νηδυος ογκος μετα συλληψιν, ουτω και το θειον αποδεικτον τε εστι και ουκ αποδεικτον˙ αμεριστως μεντοι μεριζομενον τη διαφορα των τροπων, επει «και δια γνωσεως γινωσκεται και δι’ αγνωσιας»˙ οτι μεν γαρ εστι και οτι εν εστι και

γινωσκεται και αποδεικνυται, τι δε εστι και τι γε εν απερινοητον εστι πανταπασιν. Αλλ’ ο φιλοσοφος ακουων Διονυσιου του μεγαλου λεγοντος ως «η θεοτης και μονας και Τριας υμνουμενη ουκ εστι ουδε μονας ουδε τριας υπο τινος των οντων διεγνωσμενην ουτω πως ως εοικεν ενοησεν ως υπ’ ουδενος οτι εστι μονας εγνωσθη˙ ο δε μεγας εκεινος ου τουτο φησιν, αλλ’ οτι μεν εστι μονας γνωσκεται τε και υμνειται, αλλ’ ου των συνεγνωσμενων εν τοις ουσιν εναριθμων μοναδων, αι γε ουδε μοναδες αν κυριως ειεν, ει γε η μονας ουκ αριθμος, ωστε δια τουτο εκεινο μαλλον εγνωσται μονας και μονον, (σελ. 542) ο,τι μη δι’ αριθμου τε και εν αριθμοις γνωριζεται˙ η γαρ κυριως ουκ αριθμος˙ μονας ουν η θεοτης, αλλ’ ου των εν τοις ουσι διεγνωσμενη, καθαπερ και Γρηγοριος ο θεολογος ειπων «την του Θεου φυσιν αληπτον τε και απεριληπτον» ευθυς επαγει, της του ρητου διανοιας ερμηνευς γινομενος˙ «λεγω δε ουχ οτι εστιν, αλλ’ ητις εστιν». Ο δε φιλοσοφος ουτος αληπτον επισης και αναποδεικτον τιθεται και το τι εστι και το οτι εστι, και η σεμνη προφασις αυτω το δι’ ταποδειξεως δεικνυειν οτι παντα τα θεια υπερ αποδειξιν. Εγω δε μικρον τι περι τουτου προς αυτον ειπων επι τα προτεθειμενα μετοισω τον λογον. Ου συ γε αυτος ει ο λεγων επ’ ουδενος ειναι των θειων αποδειξιν; Ει τοινυν αποδεδεικται σοι το υπερ αποδειξιν, ου θειον˙ ει δε πρεπον εστι τω Θεω το προσρημα, αποδειξιν ουκ επιδεξαιτ’αν˙ συ δ’ ουκ οιδ’ οπως αλλοτε αλλα λεγεις και ταντανια προς αλληλα, ου μονον επι του αποδεδειγμενου θειου, ως αυτος λεγεις, υπερ αποδειξιν, αλλα και οπηνικα της εγγινομενης απο των κτισματων επι τον δημιουργον ανοδου μεμνησαι. Τις γαρ, ουδε απο των δημιουργηματων εσται αποδειξις οτι εστι δημιουργος; Ουδε γνωστα εστι τινα των αορατων απο των ορωμενων; Ουδε τον θειον Παυλον δεξη μαρτυρουντα οτι «τα αορατα του Θεου απο κτισεως κοσμου τοις ποιημασι νοουμενα καθοραται», αλλ’ υπερ πασαν επαφην και γνωσιν παντ’ ερεις τα θεια; «Ναι» φησιν, «αλλ’ εμοι περι ων εκαστου συντιθεμεν συλλογισμων κατα τον εξω λογον ο λογος˙ τα τοιαυτα δ’ εκαστος καθ’ εαυτον διανοειται». Τι ουν, απερ εκαστος καθ’ εαυτον διανοειται, ταυτ’ ουχι και προφερειν εχει δια γλωττης η χειρος δια του εξω λογου ποιουμενος την ομιλιαν η συγγραμματα συνταττων, ωσπερ καπι των αμεσων και καθολου γινεται προτασεων; Τουτων γαρ η (σελ. 544) γνωσις δι’ επαγωγης διανοητικως επισυναγομενη τη ψυχη πεφυκεν εγγινεσθαι, αλλα και προς τον εξω λογον φερεται δι’ επαγωγης γνωριζομενη παλιν. Συ δ’ ομως και τουτ’ αν ημιν εκφηναις, ο κτα πασαν εξουσιαν ο,τι αν εθελοις λεγων, και μαρτυρα ημιν σοι παρεξεις θαυμαστον λεγοντα˙ «Θεον νοησαι μεν χαλεπον, φρασαι δε αδυνατον». Αλλ’ ει τουθ’ ουτω σοι δοκει, τι τε εκεινο οπερ ουκ οιδ’ η τοι περι σαυτου η κατα σαυτου προοιμιαζομενος προς τους Λατινου γραφεις, οτι «πλειω λεγεις η νοεις»; Εγω δε ου μονον οτι εστι δημιουργος κατανοω εκ των δημιουργηματων, αλλα και οτι εις εστι και νοω και αποδεικνυμι˙ παντα γαρ ορω μιας και της αυτης βουλησεως και σοφιας και δυναμεως δεομενα γενεσθαι εκ μη οντων˙ μια δε βουλησις αμα και σοφια και δυναμις μιας φυσεως εστιν˙ εις αρα τη φυσει ο δημιουργος Θεος ημων. Παλιν αναλαβε σου τα αμυντηρια, προβαλου τους Αριστοτελους του σου κανονας, ερωτα τας πευσεις τας αμφικρημνους, μικρον δ’ ομως μεινον και ταυτα σοι προθησομεν εις εξετασιν. Νυν δ’ ιδωμεν δια τινων κατασκευαζει μηδαμως ευλογον ειναι τον Θεον ενα λεγεσθαι. «Κατα μετοχη» φησιν «ουκ

εστι, καθ’ υπαρξιν ουκ εστι, κατ’ αιτιαν ουκ εστιν εν˙ κατ’ ουδενα αρα τροπον εστιν ο Θεος εν». Την μεν ουν μετοχην και υπαρξιν παρειναι μοι δοκω˙ το μεν γαρ ουδεις ηγνοησεν οτι μη κατα μετοχην εστι τι Θεω, το δε ουδεις εζητησε τι εστι καθ’ υπαρξιν Θεος. Κατ’ αιτιαν δε πως ουκ ευλογον ενα τον Θεον λεγεσθαι ουκ εχω συνιδειν, ου μονον οπως ουκ ευλογον, αλλ’ ουδ’ οπως ετολμησεν ειπειν, σαφως τουτο των αγιων διαγορευοντων. Αλλ’ ει κατ’ αιτιαν τον Θεον εν ουκ ευλογον ειπειν, ουδε του ενος αιτιος εσται, και γαρ ων εστιν αιτιος, απο τουτων εχει τας προσηγοριας˙ ει δε του ενος ουκ εστιν ο Θεος αιτιος, ουδενος των οντων εστιν αιτιος˙ τω γαρ ειναι το (σελ. 546) εν, παντα εστι τα οντα, και των οντων εκαστον εν εστιν η γενει η ειδει η αριθμω, και ουδ’ αν πολλα εκαστον αυθις τουτων ειη τη κατ’ αυτα διαφορα, ει μη το εν ειη˙ το γαρ εν εστι στοιχειωτικον και συνεκτικον και συστατικον απαντων. Ωσθ’ ο του ενος μη ων αιτιος ουδενος εστιν αιτιος. «Αλλ’ ει ως αιτιος» φησι «του ενος εν εστιν ο Θεος, ου μαλλον εν η πολλα, και γαρ και των πολλων αιτιος». Παριημι τοινυν λεγειν ως τοις μεν πολλοις ου συναιρειται το εν, τω δε ενι τα πολλα, και ως ο Θεος εν τω ενι μενων και τα πολλα προαγει, και ου προαγει μονον, αλλα και γινωσκει, του ενιαιου μη πληθυνομενου τας εν τοις πληθεσι διαφορας˙ αλλ’ ει μη μαλλον ο Θεος εν η πολλα, διατι εις μεν Θεος λεγομεν, πολλοι δε ου λεγομεν; Διατι δε πολυωνυμον αυτον καλουμεν, αλλ’ ου τοις ονομασι συνδιαιρουμεν; «Αλλ’ ουκ ειπον» φησιν «ου μαλλον εν η πολλα, αλλ’ ου μαλλον εν η ουχ εν». Ει ουν εστιν, ουχ εν δε εστι, πολλα αν ειη. «Πως ουν», φησι, «Διονυσιος ο μεγας περι του Θεου φησιν ως ουτε εν εστιν»; Αλλ’ ουκ επ’ αναιρεσει του ενος, ω βελτιστε˙ παραγγελμα γαρ εστιν αυτου μη οιεσθαι τας αποφασεις αντικειμενας ειναι ταις καταφασεσιν επι Θεου. Συ δ’ επ’ αναιρεσει του ενος προφερεις το ουχ εν, την ασυνεικαστον εκεινην αιτιαν προστιθεις ως ει κατ’ αιτιαν εστιν εν, καθ’ υπαρξιν ουκ εσται εν, ωστε φησιν «ου μαλλον εν η ουχ εν». Τι δη σοι βουλεται το καθ’ υπαρξιν τουτο, ω διαλεκτικε συ και αφυκτε; Ει μεν γαρ το απλως ειναι, πως το κατ’ αιτιαν εν ουκ εσται αυθις ουδαμως εν; Αυτω γαρ τω ειναι ο Θεος εν υπερ το εν τοις ουσιν εν και του εν τοις ουσιν ενος αιτιος καθισταται, ακλιτως ιν’ ουτως ειπω εαυτον επιδιδους και της οικειας ενοτητος αγαθοτητι μεταδιδους και αμεθεκτως μετεχομενος. Ει δε το καθ’ υπαρξιν τουτο σοι βουλεται οτι ουκ εστιν ουσια του Θεου το (σελ. 548) εν και δια τουτο ουκ ευλογον ενα λεγειν τον Θεον, ουδ’ ο ηλιος λοιπον εις εστιν, επει ουκ εστιν αυτου το εν ουσια˙ ει δε κατα μετοχην του αυτοενος εις εστιν ο ηλιος, ου μαλλον εις η ουχ εις, επει καθ’ υπαρξιν ουκ εστιν εις. Το αυτο δε και επι παντων οσα του ενος μετεχει, και μαλα γε εικοτως. Ει γαρ το αυτοεν ου μαλλον εν η ουχ εν κατα την σην σοφιαν, πολλω μαλλον οσα τω μετεχειν τουτου εν εστιν˙ ουκ επι του ενος δε μονον, αλλα καπι των δυο η τριων και παντος αριθμητου˙ του γαρ ποσου μηδεποτε ουσιας οντος, τα δυο ου μαλλον δυο η μη δυο˙ και γαρ ει κατ’ αριθμον δυο, αλλα καθ’ υπαρξιν ου δυο παντως. Ωστε ου τον Θεον ουχ εν απεδειξεν ο φιλοσοφος, αλλα το εν ουκ ον, ειπερ ου μαλλον εν η ουχ εν, και απλως παντα αριθμον ανειλε. Τουτο δε εστιν, ινα κατα την αυτου φωμεν επιστημην, παραλογισμος, ο παρα την του ελεγχου αγνοιαν, ω και θεολογων ο γενναδας χρηται, δι’ ου και σοφισαμενος, παντα αριθμον ανειλε (ου γαρ κατα το αυτο εν τε και ουχ εν), ραδιως δ’ αν ουτω τις και εκαστον των οντων μη μαλλον ον η μη ον ελεγξειεν. Ου μην αλλ’ ει και των αλλων παντων κατεψευσατο, εις γαρ επιλαμπει ηλιος ημας, πλειου δε φωστηρες, πλειστοι δε αστερες, αλλ’ εαυτου γε ενεκα

ουκ εψευσται˙ εις γαρ ων, ουχ εις εστι ταις διαλεξεσιν, αλλ’ αλλος και εναντιος εαυτω. Ο γαρ ενταυθα μη καθ’ υπαρξιν εν ειναι τον Θεον ισχυριζομενος, ακουσατε τι λεγει ανωτερω˙ «α εστι ταις αλλαις ουσιαις τα καθ’ αυτο αυταις λεγομενα, ταυτα και τω Θεω τα περι αυτον λεγομενα υπαρχει˙ ου γαρ ενδεχεται ειναι τε και μη˙ ει τις ουν εροιτο σε», φησι, «ταυτα α φης περι Θεον ειναι ανυποστατα εστιν η μετεχει τινος υπαρξεως; και ει τουτο, ουσιαι εισιν (σελ. 550) η συμβεβηκοτα; πως εκφευξη το και μη ουσιαν θειαν αποδεικτην λεγειν»; Τι ουν εστιν ο φησιν; Επειδη παν η ουσια η συμβεβηκος, τα δε περι Θεον συμβεβηκοτα ουκ εισιν, ουσιαι αρα του Θεου εισιν˙ ει ουν τουτων τι τις φαιη γινωσκειν, και την ουσιαν αρα λεγει του Θεου γνωστην ειναι και αποδεκτην. Ο γουν μηδεν ειναι λεγων τον Θεον καθ’ υπαρξιν, παντα νυν αυθις λεγει τουτο ειναι καθ’ υπαρξιν τω συμπεριληπτικω της διαιρεσεως αναγκαιως προς τουτο συνωθων ημας ως γ’ οιεται. Ενην μεν ουν δειξαι ως ουδε τα οντα παντα τη διαιρεσει ταυτη συμπερικλειεται˙ ει δε και συμπεριβαλλεται, ουδ’ ουτως αναγκη το υπερ το ον συμπεριειληφθαι τη των οντων διαιρεσει˙ υποστατης γαρ κατα τον μεγα Διονυσιον τουτων εστιν ο Θεος, αλλ’ ουχ υπο τουτων συνεστηκεν αυτος, ουδε τι συντελουσι τα περι Θεον εις το ειναι το Θεον, ουδε γνωστη εστιν αυτου η φυσις, ινα και διαφοραν ουσιωδη σχοιη, καθα και Βασιλειος ο μεγας λεγει. Κυριως γαρ ων και προων και μονος ων και απλως και ενιαιως ων, διαφορας ουδεμιας δειται εις το ειναι˙ τοις γαρ μετ’ εκεινον πολλοις ουσι δει διαστολης˙ ουκου ουσιαι Θεου τα περι τον Θεον, αλλ’ αυτος εστιν ουσια των περι αυτον. Η μεν εστιν αυτος ουσια, αρρητος τε και απερινοητος, η δε εστιν ουσια των οντων, και ζωη των ζωντων και σοφια των σοφιζομενων και απλως παντων των του ειναι και του ευ ειναι μετεχοντων οντοτης, ιν’ ουτως ειπω, και δυναμις καλλοποιος, και νοειται και λεγεται και αποδεικνυται, ει και μη εφ’ οσον εστιν. Ει δε και υπαρξεως τινος μετεχει τα περι Θεον, ουχ ως ουσιαι, ουδ’ ως ανυποστατα, καθαπερ δικαιοις αυτος, αλλ’ ως ενεργειαι ουσαι του Θεου˙ ει δε τα των ενεργειων αποτελεσματα τις ειποι, και τουτων ουσιαι μεν εστιν α, θειαι δ’ ουμενουν. Ου μη, (σελ. 552) αλλ’ ινα το πληθος αφω τωνπαρ’ αυτου θειων ουσιων λεγομενων, ως μη και αυτος πληθει περιπεσω λογων, ει τα περι Θεον λεγομενα του Θεου εστιν ουσιαι, περι Θεον δε λεγεται και τα κτισματα, ως πολλαχου της ιερας ευροι τις αν Γραφης, κτιστη εσται κατ’ αυτον η ουσια του Θεου. Και μην το σοφον και αγαθον και το φως και η ζωη και οσα σχεδον λεγεται περι αυτον δι’ ονοματων προαγομενα, πως αν ουσια ειη, των ονοματων, ει τις εξετασειε, μηδ’ εφ’ ημων ουσιων αλλ’ ενεργειων δηλωτικων γε οντων; Πως αν ουν επι Θεου τα ονοματα ουσιαν φαιη τις, οπου γε ουδ’ αν λογος ευρεθειη σημαντικος της υπερουσιοτητος εκεινης; Οσοι γαρ της οντως αληθειας εισιν ερασται ου θεμιτον οιονται υμνειν την υπερουσιοτητα την θεαρχικην ουτε ως λογον η δυναμιν η ζωην η ουσιαν η αγαθοτητα, αλλ’ ως παντος ονοματος τε και πραγματος υπεροχικως αφειμενην˙ αλλ’ επεδηπερ αυτη παντων εστιν αιτια, εκ παντων των αιτιατων αυτην υμνητεον, επει και περι αυτην παντα και αυτης ενεκεν, ως Διονυσιω τε τω μεγαλω και τη αληθεια δοκει και πασι τοις εξ αιωνος υμνολογοις αυτης. Επει τοινυν περι αυτην παντα την θεαρχικην υπερουσιοτητα, τα δε περι αυτην ουσιαι θειαι κατα σε, παντα αρα θειαι ουσιαι κατα σε εισιν. Ετι, επει μη μονον αι θεσεις, αλλα και αφαιρεσεις των περι Θεον εισιν, εσονται και αυται θειαι ουσιαι κατα σε, καιτοι μη πεφυκυιαι δηλουν ο εστιν,

αλλ’ ο μη εστιν. Αλλ’ ει μη αυται, καιτοι μαλλον των περι Θεον θεσεων αρμοττουσαι Θεοω, πως αρ’ αι θεσεις ειεν αν ουσιαι θειαι; Πως δε και α ταις αλλαις ουσιαις τα καθ’ αυτο, ταυτα Θεω τα περι αυτον εστιν; «Επει» φησι «μη εστιν ειναι τε και μη». Τις η νεα αυτη και παραδοξος θεογνωσια; Το γαρ καθ’ αυτο τινι υπαρχον ουκ ενι (σελ. 554) κατ’ ενι κατ’ ουδενα τροπον μη ειναι τουτο εκεινο. Οιον τι λεγω; Καθ’ αυτο υπαρχει τω ανθρωπω το ειναι λογικον˙ ουκ ενι γουν τον ανθρωπον μη ειναι λογικον. Των δε περι Θεον λεγομενων, ζωη τε και ουσια και δυναμις, αλλα και παντων τουτων υπερεξηρημενος υπαρχει ο Θεος καθ’ υπεροχην μη ειναι ταυτα λεγεται, και του ειναι ταυτα το μη ειναι θεοπρεστεστερον τε και αληθεστερον˙ ουκ αρα τω Θεω τα περι αυτον α ταις αλλαις ουσιαις τα καθ’ αυτο. Ου μονον δε τα αντιφατικως αντικειμενα λεγεται αμα επι του Θεου αλλα και ταναντια˙ «φως γαρ ως ιματιον» λεγεται περιβλησθαι και «φως οικειν απροσιτον», αλλα και «εθετο σκοτος αποκρυφην αυτου» και «γνοφος υπο τους ποδας αυτου»˙ ταις δε αλλαις ουσιαις ουκ ενι καθ’ αυτο τα εναντια ειναι˙ των αδυνατων αρ’ ειναι τω Θεω τα περι αυτον α τα καθ’ αυτο τοις αλλοις. Ετι των περι τον Θεον τα μεν μαλλον λεγεται, τα δ’ ηττον, και επι των θεσεων, μαλλον γαρ ζωη η αυρα, και επι των αφαιρεσεων, ει και αντεστραμμενως, μαλλον γαρ ουκ αυρα η ουχι ζωη˙ και αι αφαιρεσεις δε πασαι των θεσεων πασων μαλλον προσηκουσι Θεω. Των δε καθ’ αυτο ταις αλλαις ουσιαις ουδεν μαλλον και ηττον προσεστιν αυταις, ουδε γαρ μαλλον ο ανθρωπος ζωον η λογικον˙ επει γαρ ουδ’ ουσια μαλλον ουσιας ουδ’ ουσιωδες ετερον ετερου μαλλον. Και μεν δη τετραχως του καθ’ αυτο λεγομενου, και ουδενα τροπον τα περι Θεον αν ειη καθ’ αυτο˙ ουτε γαρ δι’ αυτα το θειον, και γαρ αναιτιον, ουτε εν τω λογω ταυτα τω τι εστι Θεος, δεικνυντι, και γαρ ουδ’ εφειται ζητειν ολως τι εστι Θεος, αλλ’ ουδε το θειον εν τω λογω αν αυτων ληφθειη, και γαρ υπερ εννοιαν το θειον. (σελ. 556) Αυθυποστατα δε πως αν ειη, μεχρις αν καθ’ υποκειμενου πως λεγοιτο και το ειναι περι τι μη αποβαλλοι; Διατι δε και μη καθ’ αυτο αυτα φαμεν Θεω αλλα περι Θεον; Επει δε και Γρηγοριος ο της θεολογιας επωνυμος ουκ εκ των κατ’ αυτον, αλλ’ εκ των περι αυτων φησι γινωσκειν τον Θεον ημας, συμβησεται κατα τον του φιλοσοφου λογον ουτω γινωσκειν ημας τον Θεον, ως και τας αλλας ουσιας γινωσκομεν˙ εκ γαρ των καθ’ αυτο αυταις υπαρχοντων γινωσκομεν αυτας, ταυτα δε Θεω τα περι αυτον εστι λεγομενα εξ ων αυτον γινωσκομεν. Ετι, ει ο Θεος γινωσκει εαυτον η εστι, τα δε περι Θεον αυτω εστιν α ταις αλλαις ουσιαις το καθ’ αυτο, ημεις δ’ εκ των περι αυτον γινωσκομεν αυτον η εστι, και ημεις αυτον γινωσκομεν, ως αυτος γινωσκει εαυτον˙ ουτως ο φιλοσοφος απο τυ υπερανιδρυμενου του παντος και αληπτου και αφθεγκτου της θεαρχικης υπερουσιοτητος εις αφασιαν ημας περικλεισαι φιλονεικων, ελαθεν εαυτον ταις κατω ταυτην ουσιαις συντεταχως. Καιρων δ’ αν ειη και τους αποδεικτους αυτω κανονας, αυτην την αποδειξιν, μαλλον δε την αυτοαποδειξιν, ην εκ της Αριστοτελους σοφιας κατα των ημετερων λογων προεχειρισατο παραγαγειν εις μεσον και διασκεψασθαι˙ ταχα γαρ αν και αυτη των τερεττισματων φανειη, ο τας πλατωνικας ιδεας ο Αριστοτελης αυτος τα εκεινου παιδευματα επισκωπτων ωνομασεν. Ει δε των εν ταυτη τι χρησιμον ημιν, θαυμαστον ουδεν˙ και παρα των οφεων γαρ εστι τι χρηστον φαρμακον ημιν, αλλ’ ανελουσι και διελουσι και συσκευασμενοις και χρησαμενοις συν λογω κατα των εκεινων δηγματων. Προς μεν ουν Πλατωνα και την κατ’ εκεινον αποδειξιν Αροστοτελης ημιν αρκεσει˙ και γαρ φησιν˙ ει το καθολου προ των πολλων, ως ο Πλατων ελεγεν, αποδειξις (σελ. 558) λοιπον

ου κ εσται, ουδε γαρ δυνατον κατηγορεισθαι των πολλων το ενιαιως υφεστως και ταυτα προ των αλλων παντων, κατηγορουμενου δε χωρις αποδειξις ουκ εστιν˙ αλλ’ ουδε μεσος εσται ορος, υποκεισεται γαρ τω προ των αλλων, αλλα τουτ’ αδυνατον, μεσου δε χωρις αποδειξις ουκ εσται. Πλατωνι μεν ουν αντιστησωμεν κακεινου παιδευματα, εκουσιως αντιτεταγμενον, τω δ’ Αριστοτελει τα οικεια, τον φιλοσοφον δηλαδη τουτον, ει και μη εκοντα ειναι. Πρωτον δ’ ιδωμεν πως αυτος τους ημων περι των θειων λογους μηδαμως ειναι αποδειξιν αποδεικνυειν οιεται, και πρωτον το πρωτον, ως των αλλων κρατιστον και οιον ανυποστατον τε και αμαχον προβεβλημενον ανεδην και τη σφοδρα φορα καθαπερ ροιζον εχον υπηχουντα την λοιδοριαν˙ «οπερ τοις γεωμερταις αρχη και αξιωμα, τουθ’ ημιν» φησιν «αι των πατερων αποφανσεις˙ ουδεμιαν αρα χρη εκ συλλογισμου λαβειν», ωσπερ ουδ’ οι γεωμετραι τας της οικειας εξεως αρχας˙ «ο δε τουτο ποιων αμαθης και απαιδευτος». Ευγε, ο πεπαιδευμενος ου και αυθις εξυβριζων τη περιουσια της παιδειας. Αλλ’ επειδηπερ ως γεωμετρικας αρχας και κατα σε τας των πατερων αποφανσεις εχομεν, το εκ τουτων συναγομενον αποδειξις εστιν ημιν, ωσπερ και το εκ γεωμετρικων αρχων τοις γεωμετραις. Που δη εκεινο ως επι των θειων αποδειξιν ουκ ενι λεγειν ουδαμως υπερ ου σοι πας ο λογος; Αλλ’ ο μη εκ τουτων των αρχων συλλογισμος γινομενος ου θεολογικος, ωσπερ ουδε γεωμετρικος ο μη εκ γεωμετρικων αρχων. Ουκουν θεολογικος συλλογισμος διαλεκτικος ουδεποτε, ωσπερ ουδε γεωμετρικος˙ ορας πως ελαθες συνηγορων ημιν; Της γαρ σης προθεσεως απαν τουναντιον εξ αυτων των σων υπερ αυτης ταυτης της προθεσεως εκβαινον αποδεδεικται (σελ. 560) λογων˙ ουτω παν το μη τη αληθεια συμβαινον και εαυτω ανακολουθον. Αλλα γεωμετρικας μεν αρχας δειξομεν εξ ου γεωμετρικων αρχων, τας δε θεολογικας εξ ου θεολογικων, ου; Και γαρ τουτων εκτος ουδεν αξιοπιστον περι Θεου τω πληρωματι της εκκλησιας κρινεται, και εισερχεσθαι δει προς ταυτην δια της αυλης, τουτεστι της Γραφης˙ εκ των ομοιων αρα και αυτας δειξομεν πιστας, και αυτοις τοις αντιλεγουσιν αιρετικοις εικοτως, οτι ο μεν περι γεωμετρικων αρχων ζητων τοις γεωμετραις απιστει, οι δε περι θεολογικων, και μαλιστα προς ους ημιν ο λογος, πιστευειν μεν φασι τοις μεμαρτυρημενοις θεολογοις, αμφιγνουσι δε τινα των παρ’ εκεινων ειρημενων˙ αν ουν απο των φανερως αυτοις εκπεφασμενων και τουτοις συνωμολογημενων ακολουθως το ζητουμενον συναγαγωμεν, ελυσαμεν την αμφιστητησιν και δια τουτο θεολογικως και αι αρχαι της θεολογιας δεικνυνται, ει μη αρα προς Ελληνας ημιν ο λογος ειη. Καπι τουτων δε επ’ ολιγον τα εικοτα καταλληλως αυτοις προχειρισαμενοι, τας των θαυματων επειτα προδειξομεν αναγκας, αφ’ ων ο,τι αν συμπερανθειη θεολογικως εσται αποδεδειγμενον. Α δη συ περι των θειων διατελεις συλλογιστικως δεικνυων, ει μεν εκ των θεολογικων αρχων, αποδειξις αρα το δειχθεν, εκ γαρ αποδεικτικων και κατα σε δεδεικται αρχων, ει δε μη εκ των τοις πατρασιν ειρημενων, ουδαμοθεν εξει το πιστον. Ωστ’ ουχ οπως ουκ αποδεικτικως δεικνυεις, αλλ’ ουδε διαλεκτικως˙ σοφιστικως ουν ειπερ συλλογιστικως˙ ουτω κατ’ αυτος σαυτου ηγωνισμενος εχεις. Α δη τουντευθεν αυχεις σαυτον εξαιρων ταις μαγαληγοριαις ως το εν λογοις κρατος εχοντα, παρειναι μοι δοκω. Και γαρ ωσπερ ανωτερω ταναντια της οικειας (σελ. 562) θεσεως ελαθεν παθων, ουτω δη κανταυθα αποδεικτικωτατον αμα και θεολογικωτατον θελων δειξαι σεαυτον, των περι τα τοιαυτ’ αμυητων εις εφανης˙ την τε γαρ αντιστροφην, ην εξ αναγκης αι πλειους προτασεις εχουσι των θεολογικων συλλογισμων, εστιν ων εξισαζοντων ορων

δια το μοναδικωτατον του προκειμενου, και αυθις των εν ταις αποδειξεσιν αιτιων οσα αμα, ει και τροπον ετερον, αγνοων πανταπασιν εδειχθης, και οτι τα ελαττω των αιτηματων ουκ ελαττω, οταν μη και δυναμει η ελαττω, και οτι ουχ απλως η εξ ελαττονων αιτηματων αποδειξις φερεται το κρειττον, αλλα βελτιων αυτης η εκ πλειονων, οταιν γνωριμωτερας εχη τας προτασεις. Ταυτα μεν ουν και οσα μεταξυ τουτων εν ου παικτοις παιζεις κατα σεαυτου παρησω˙ κλεψειεν γαρ αν ουδεμιαν, ως οιμαι, ακοην, καν κλεψωσιν, ουδεις μοι λογος. Δι’ οδε τι δοξειας αν λεγειν; «Δια μεσου δεικνυσιν ο αποδεικτικος, και τουτου αιτιου˙ πλημμελες δε λιαν αιτιον ειναι οιεσθαι τι, δι’ ο το Πνευμα εκ μονου του Πατρος˙ πως ουν συ το φυσει εξ αυτου ειναι ως αιτιον αν θειης»; Ουτος μεν ουν ο λογος ου την αποδειξιν μονον, αλλα και τους σους, ω φιλοσοφε, και παντας απλως τους τε οντας τους τε εσομενους περι Θεου συλλογισμους ασυλλογιστους δεικνυσι και πλεμμελεις˙ χωρις γαρ μεσου, και τουτου του συμπερασματος αιτιου, συλλογισμος ουκ εστιν ασφαλης˙ αν δε το μεσον φερωνυμως εχη μεσον, κατα σε λιαν εσται περι το θειον πλημμελης. Αλλα τουτο μεν αφωμεν. Ερωτω δε σε τον μονον ασφαλη θεορρημονα˙ εκ Θεου και ημεις («τα γαρ παντα» φησιν «εκ Θεου»), εκ Θεου και ο μονογενης˙ υιοι Θεου και ημεις («ειπα γαρ» φησι «θεοι εστε και υιοι υψιστου παντες») Υιος Θεου και ο μονογενης˙ αλλ’ ημεις μεν εκ (σελ. 564) Θεου τε και υιοι Θεου Πατρος, Υιου και Πνευματος˙ εν γαρ τοις τρισι τουτοις ο υψιστος ημιν εγνωσθη˙ και τοινυν εκ τουτων μεν ημεις, ο δε Υιος εκ μονου του Πατρος˙ εστι δη τι αιτιον δι’ ο ημεις μεν εκ της τρισυποστατου θεοτητος, ο δε Υιος εκ μονου του Πατρος; Ει μεν ουκ εστι, και ημεις λοιπον αναιτιως εκ Θεου, ει δε δι’ αιτιαν, την αγαθοτητα την θειαν δι’ ην η κτισις και η εν τοις κτισμασι χαρις˙ ταυτα δε κοινα Πατρος, Υιου και Πνευματος˙ το τε γαρ ειναι και το ευ ειναι πασιν εκ Πατρος δι’ Υιου εν αγιω Πνευματι˙ ει τοινυν χαριτι Θεου ημεις εκ του Θεου, το μη κατα χαριν, ον δε εκ του Θεου ημεις εκ του θεου, το μη κατα χαριν, ον δε εκ του Θεου, πως αλλως γε η φυσει; Το δε φυσει τουτο ουδεν ετερον τι δεικνυσιν η τον Πατερα μονον αιτιον των αχρονως εξ αυτου προβαλλομενων˙ πως ουν τουτο λεγειν πλημμελες; Αλλ’ ει και το φυσει τουτο αιτιον τις ειποι, ουδε τουτο πλημμελες˙ τω τε γαρ Πατρι συναπτομενον, εκεινον αυτον δεικνυσι το αιτιον, τω τε Υιω και τω αγιω Πνευματι, ταυτ’ αυτα αιτιατα˙ οιον “διατι ο Πατηρ, Πατηρ κυριως του Υιου; διοτι φυσει εστι Πατηρ εκεινου”. Επι του Υιου και του Πνευματος ομοιως. Επειτα ουδ’ ο τροπος της υπαρξεως, αλλ’ ο της οικειοτητος εντευθεν δεικνυμενος εστιν. Ουκουν πλημελες ενταυθ’ αιτιον «το την οικειοτητα δηλουν» ειπειν, «του τροπου της υπαρξεως αρρητου φυλαττομενου», καθαπερ και ο μεγας Βασιλειος προς Σεραπιωνα τον θειον γραφει, διευκρινων αυτω πως εκ Θεου λεγεται το Πνευμα το αγιον˙ ουτω τοις εν Πνευματι λαλουσι περι Πνευματος ακριβως ομολογει τα ημετερα. Ταυτη μεν ουν ταυτ’ εχετω. Περι δε αφης και επιστημης, οπως επι των θειων γινεται, ειρηκαμεν αρχομενοι˙ του δε μεγαλου Διονυσιου καταψευδεται σαφως λεγων αυτον λεγειν «μηδε τη σκια της του Θεου σκιας εντυχειν» (σελ. 566) εντυχειν τους θεοπτας των πατερων, τουτοις τε κακεινω οια τις ψευδομαρτυς αναιδως επανισταμενος και δι’ εκεινων πολεμων ημιν, μαλλον δ’ ιν’ αληθεστερον ειπων, συν εκεινοις˙ αυτος γαρ ο μεγας Διονυσιος και το πυρ και τον αερα και το υδωρ και την γην εμφανεις τυπους εχειν λεγει της θεαρχικης ιδιοτητος, και ο μεν μειζων των μεγαλων τουτων Παυλος «τα αορατα» φησι «του Θεου, απο κτισεως κοσμου τοις ποιημασι νοουμενα καθοραται, η τε αΐδιος αυτου δυναμις και θειοτης». Ει δε μη χαρακτηρα τινα τουθ’ εκειθεν ισχει, πως αν ορωτο τοις

ποιημασιν εκεινα; Και αυτα μεν ουν τα των κτισματων αψυχα εμφανεις τυπους εχει του Θεου˙ των δ’ εν αυτοις λογικην ψυχην νοεραν εχοντων οι τους ομοφυεις παντας τη θεωρια υπερακοντισαντες ουδε ‘σκιαν σκιας’ εχουσι Θεου; Και ο μεν νομος σκιαν ειχε των μελλοντων αγαθων, οτε δ’ η χαρις επεφανε και η αληθεια ηλθε, των ευδοκιμησαντων κατ’ αυτην η θεοπτια ουδε σκια σκιας εστι; Και ο μεν αποστολος κοινη πασιν «η ουκ επιγινωσκετε» φησιν «οτι Χριστος οικει εν υμιν, ει μη τι αρα αδοκιμοι εστε;», συ δε φης ως οι τη θεωρια υπεραναβεβηκοτες ουδε σκια σκιας εντυχανουσι; Και το μεν Πνευμα του Θεου κραζει εν ταις καρδιαις των δια καθαροτητα ηξιωμενων «αββα ο Πατηρ», συ δε ταυτην την «επιγνωσιν» και την ενοικησιν και την οικειωσιν ουδε γουν σκιαν σκιας ειναι διδως; Και ο μεν Κυριος μακαριζει τους καθαρους τη καρδια ως τον Θεον οψομενους˙ ποτε; οτε και η καθαρσις. Και αυτος περι εαυτου φησιν οτι «εγω εμφανισω αυτω εμαυτον», και αυθις «ο αγαπων με τας εντολας μου πληρωσει, και εγω και ο Πατηρ ελευσομεθα και μονην παρ’ αυτω (σελ. 568) ποιησομεν». Τοιαυτα μεν ουν τοσαυτα και πλειω τουτων η των λογιων φησιν αληθεια, συ δ’ ουδε σκιαν σκιας εχειν οιει τους και τας νοερας ενεργειας υπεραναβεβηκοτας και ταις παμφαεσιν ενωθεντας ακτισι, καιτοι το μη σκιαν σκιας εχον του Θεου, ουδε θειον ειναι δυναται; Πως ουν ου τοιουτοι οι γε θεοειδεις και μη γνοντες μονον, αλλα και παθοντες τα θεια; Και τι λεγω ως ουδε θειον το μηδε σκιαν σκιας εχον του Θεου; Και γαρ ουδ’ εν τοις ουσιν ολως ειναι δυνατον˙ εστι γαρ ον ουδεν ο της του καλου πανταπασι μετουσιας εστερηται˙ το δε μηδε σκιαν σκιας εχον, πως ουκ αν τ’ αγαθου πανταπασιν εστερημενον ειη; Τι ουν; Ο μεν και της χειριστης εφιεμενος ζωης, εμπαθους τε ορμης, απερισκεπτου τε και προσυλου προσπαθειας αναπλεως, κατ’ αυτον τον υπο της σης φιλοσοφιας συκοφαντουμενον, μετεχει τ’ αγαθου κατ’ αμυδρον απηχημα, οι δε της αριστης πολιτειας μη μονον επιθυμησαντες, αλλα και ευμοιρησαντες και προς την απαθη θεωριαν αναδραμοντες δια της προς το οντως αγαθον ολικης ανατασεως, ουδε σκιαν σκιας εχουσι του αγαθου; Και πας μεν ανθρωπος κατ’ εικονα εστι του Θεου, ισως και ομοιωσιν˙ οι δε τω προσανεχειν δια βιου τω Θεω τη αΰλω και απειλικρινημενη και αδιαλειπτω προσευχη και δια της ανεπιστροφου προς Θεον ανανευσεως προς αγγελικην ηδη μετασκευασθεντες αξιαν ουδε σκιαν σκιας εχουσι Θεου; Καλως αρα δια της Αποκαλυψεως Ιωαννης απεκαλυψεν ημιν οτι «τα εν τη ψηφω τη λευκη ουδεις δυναται γνωναι, ει μη ο λαβων˙ μη οτι γαρ ου γνωναι δυναται, αλλ’ ει μη πιστον υπεχει ους, ουδ’ ειναι ολως οιεται τι, την οντως ουσαν θεωριαν αβλεψιαν λογιζομενος, ουχ ως υπερ αισθησιν και γνωσιν, οιον τινα γνοφον ιερον, αλλ’ ως μηδαμη ουσαν μηδαμως. (σελ. 570) Ταυτα αρα και ο φιλοσοφος, ψυχικος αντικρυς ων και μη δεχομενος τα του Πνευματος, τους τε δι’ αιωνος θεοπτας αναπεφηνοτας ουδε σκιαν γουν σκιας ιδειν απεφηνατο Θεου, και των περιοντων εστιν ων μαθητης γενομενος, δια της ψευδωνυμου γνωσεως και της απεδεδοκιμασμενης σοφιας ως μη γνουσης τον Θεον επεστρατευσε τοις διδασκαλοις. Επει γαρ προς αυτον ελεγον εκεινοι κατα πατροπαραδοτον υφηγησιν τοις αρχομενοις τον νουν εις εαυτον, ατε δυσχερως απαλλαττομενον των εξω, μηχαναις τισιν επιστρεφειν βιαζεσθαι των ειθισμενων ειναι και ουτω προς εαυτους βλεπειν και κατα τον εξω ανθρωπον, αυτος δια τουτο κατα των διδασκοντων εχωρησεν. Αλλα τι λεγω τους αρτι προς τον αγωνα τουτον αποδυσαμενους προς εαυτους και κατα τον εξω ανθρωπον στρεφειν; Και των τελεωτερων γαρ

εισιν οι τουτω χρησαμενοι τω σχηματι κατα την προσευχην, ευηκοον το θειον εσχον. Και αυτος ο την θεοπτιαν τελεωτατος Ηλιας, την κεφαλην τοις γονασιν ερεισας και ουτω τον νουν εις εαυτον και τον Θεον φιλοπονωτερον συναγαγων, τον πολυειδη εκεινον ελυσεν αυχμον. Αλλ’ επει και τω γενναδα τουτω τον του Καιν τρομον υφισταμενω κατα νουν, την τε αναπνοην μικρον επεχειν συνεβουλευον οι καθ’ ημας, ως και την διανοιαν προς βραχυ γουν συνεπισχοιη, τον τε οφθαλμον μη ωδε κακεισε περιαγειν, αλλ’ οιον ερεισματι τινι τω οικειω στηθει η τω ομφαλω τουτον προσερειδειν και την δι’ οψεως εξω χεομενην δυναμιν του νου της καρδιας εισω πεμπειν αυθις δια του τοιουτου σχηματος του σωματος (ως γαρ των μεγαλων περι ταυτα τις φησι «τοις εξω σχημασιν ειωθεν ο εσω ανθρωπος συνεξομοιουσθαι μετα την παραβασιν»)˙ επει ταυτ’ εκεινοι τουτω υπετιθεντο, μετα βραχυ λιαν αφηνιασας, ου μεχρι του λειποταξιου εστη, αλλα και πικρος αυτοις επι συνοδου κατεστη κατηγορος, ‘ομφαλοψυχους’ (σελ. 572) ονομαζων αυτους. Ταχα και τον ειποντα προς Θεον «η κοιλια μου ηχησει ως κιθαρα και τα εντος μου ωσει τειχος χαλκουν ο ενεκαινισας» και τον ειποντα ως «ο νομος του Θεου εν μεσω της κοιλιας μου» ‘κοιλιοψυχους’ αν ουτος η ‘κοιλιονομους’ προσαγορευσειε και τον γραφοντα «μνημη Θεου κολληθητω τη πνοη σου» παραπλησιαν επιθειη την επωνυμιαν˙ και διαβαλει παντας τους δια σωματικων συμβολων τα νοερα και θεια και πνευματικα και τυπουντας και ονομαζοντας και ανιχνευοντας. Αλλ’ εκεινους μεν παρα τουτο βλαψει γε ουδεν, αυτος δε και των ιερων παραπετασματων εξω μενει και ουδε και προς τας σκιας ατενιζειν εξει της αληθειας. Και ου δυσχερανεις παντως ταυτα παρ’ ημων ακουων˙ εγγυτερω γαρ σε Θεου ποιουμεν η συ τους ηνωμενους Θεω˙ των γαρ σκιων ημεις σε εκβαλλομεν, συ δ’ εκεινους και της σκιας των σκιων. «Αλλα νυν», φησιν, «εν εσοπτρω βλεπομεν» ο μεγας Παυλος φησι. Τι ουν το εσοπτρον; Ουδε σκιαν σκιας εχει την εμφαινομενην, καν ηττον διειδες και λειον η; Και πως αν δεικνυοι τι και πως αν εσοπτρον ειη και πως βλεπομεν εν αυτω τι μηδε γουν σκιαν σκιας εχοντι; Οταν δε και αυτος τις εαυτον εσοπτρον ακραιφνες κατασκευαση Θεου και του Θεου τυχον ιλεω τουτον εν εαυτω εχη και τουτω νοερως εντυγχανη, φως υπερ φως υπερφυως εν φωτι θεωμενος, τον ορωντα μηδαμως οριζον οφθαλμον, πως καν ουδε σκιαν εχοι της του Θεου σκιας; Οταν και νους η το εσοπτρον, και νους κεκαθαρμενος και ακηλιδωτος, φυσις αϋλος, φως συγγενες, ει χρη λεγειν, τω ανωτατω και πρωτω φωτι, πως υπ’ αυτου του πρωτου καταλαμπομενος φωτος ουκ αυτο φαινοιτ’ αν μεθεξιν ο το αρχετυπον κατ’ αιτιαν εστι; (σελ. 574) Πως δ’ ουκ δι’ εαυτου φαινοι του κρυφιου καλλους εκεινου την ωραιοτητα, καθα και ο προφητης λεγει οτι «η λαμπροτης του Θεου ημων εφ’ ημας»; Πως δε τοιουτος ων τε και φαινομενος, ευωδια Χριστου, των αρετων αυτου αγγελος, ουδε σκιαν σκιας σχοιη του Θεου; Ποθεν εις τουτους τους οντως αφωτιστους και πολυσκιους λογους εληλυθας, ω φιλοσοφε; Των γαρ σκιων τουτων πορρω τα Διονυσιου του μεγαλου συγγραμματα˙ τοσουτο δε αυτος μεγα τι χρημα δεικνυσιν οιομενος την των θεοφορων αληθη και μυστικην εποψιαν, ως και της κατα νουν αυτων θεωρητικης αποπληρωσεως απεικονισματα λεγειν τας των ιερων Γραφων διεξοδικας μαθητειας. Ποθεν ουν τουτο προπετως φαντασθεις εξειπεν, ερουμεν ημεις. Ετερος τις των αληθινων θεολογων, τους θρασεις θεολογους επιστομιζων, σκιαν μεν λεγει την εμφαινομενην τω κοσμω του Θεου γνωσιν, και την σκιαν εχειν ταυτης της σκιας τους εν τοις ορωμενοις φιλοσοφουντας τω μηδε της

κτισεως την ακριβη καταληψιν εχειν. Ουτος δε ο μη πνευματικος και τους πνευματικους ανακρινων, μη ειδως οτι διαφερει θεοπτια θεολογιας, και της απο ορωμενων ες τα μαλιστα, μετηνεγκεν απ’ εκεινης επι ταυτην της σκιας την διπλοην, μαλλον δε ουδε ταυτην τοις των αορατων θεωροις συγχωρει˙ τουτους δε δια τουτων αγεραστους δειξας των λογων, τους εξω σοφους «ουκ εχει» φησιν, «οπως μη θαυμασιους ηγησεται, γενναιως», ως αυτος περι αυτων λεγει, «την θειαν κατανενοηκοτας υπεροχην και δειν ισχυριζομενους επι των υπερ ημας θεαν ανωθεν παραγενεσθαι και φως αναλαμψαι νοερον, δι’ ου εστι τοις θειοις συζυγειν και κρειττον η κατα αποδειξιν τας απλας εχειν θεωριας. Ταυτα δε ακουων λεγοντων, μη δυνασθαι» φησι «μη και αυτους υπο Θεου πεφωτισθαι λεγειν». Τινα τον φωτισμον; Ον παντως υφηγουνται. Τουτο τοινυν αντικρυς (σελ. 576) φησιν, ως ου δυναται μη θεοσεβεις τε και θεοπτας διαφεροντας των αλλων ηγεισθαι και προσαγορευειν. Αλλ’ ως μεν το υπ’ εκεινων φως λεγομενον βαθυ και δεινον σκοτος εστι, και η ανωθεν θεα κατωθεν και δαιμονιος τρανως εν τω προτερω προς αυτον αποδεδεικται λογω, και την προσευχην ην διδοται τω Θεω και ταυτην εις μεσον παραγαγοντες αθεον γνωμην απεδειξαμεν ουσαν˙ ου χειρον δ’ ισως κανταυθα φαναι βραχυ τι περι αυτης τοις προτεροις εκεινοις συμφωνον και ομολογον. Ο μεν ουν Δαυιδ ειπεν οτι «θεοι οι τον ουρανον και την γην ουκ εποιησαν απολεσθωσαν»˙ εγω δ’ αν φαιην προσθεις ως συναπολοιτο τοις θεοις τουτοις υπεροχη Θεου, η μηδε της ανειδεου κατ’ εκεινους υλης προτερα μηδ’ εκ μη οντων προαγαγουσα τα οντα μηδε των εν ημιν οπωσδηποτουν φαινομενων ασυγκριτως υπερανεχουσα μηδε τηδε και καθ’ ημας προνοιαν ποιουμενη. Ταυτα γαρ τα δογματα Σωκρατους και Αριστοτελους και Πλατωνος, ους ουτος ο μαθητης εκεινων ως την θειαν υπεροχην κατανενοηκοτας εθαυμασεν. Ο δε Πυθαγορας εν τοις αχρηστοις πλεον η χρυσοις επεσι ποιουτο φησιν ειναι διηνεκως το θειον, οιος γενοιτ’ αν ποτ’ ανθρωπος σχολασας˙ ουτω κατενοησε την υπεροχην του Θεου. Και μη ει και την υπεροχην κατανενοηκοτες ησαν, ουδ’ ουτως αν ησαν πεφωτισμενοι˙ και γαρ ουχ ως Θεον εδοξασαν ον ως Θεον κατενοησαν, ει γε και κατενοησαν˙ και οι δαιμονες γαρ Θεον υψιστον ισασι τον Χριστον, ως το πνευμα του Πυθωνος ελεγε περι Σιλα και Παυλου, «ουτοι δουλοι του Θεου του υψιστου εισιν», αλλ’ ου δια τουτο πεφωτισμενους υπο Θεου ερουμεν τους δαιμονας, καιτοι του υψιστου υψηλοτερον ουδεν ουδ’ ισον. Του δε υπερ αποδειξιν, οπερ Ελληνων οι σοφοι και ο τουτοις επομενος ουτος οιονται τι μεγα, τα τε φυσει (σελ. 578) νοητα παντα και των μη φυσει νοητων, υφ’ ημων δε και της ημετερας διανοιας γενομενων, υπερανεχει πολλα, καθαπερ και προτερον εδειξαμεν˙ ει δε και η κατ’ εκεινους αποδειξις των μηδαμη μηδαμως οντων εξελεγχθειη, και το υπερ αποδειξιν τουτο την κυνην παντως Αδου περιβαλομενον οιχησεται. Τι ουν το τελος της αποδειξεως; Η της αλθειας ευρεσις. Τι το μεσον; Το αιτιον ο ουτως εχει και ουκ αλλως. Τις η αρχη; Κοιναι εννοιαι και αξιωματα τα φυσει γνωριμα και πασιν ανωμολογημενα. Αρξωμεθα δη απο της αρχης. Ουδεν ευρισκεται πασιν συνωμολογημενον τε και ανωμολογημενον˙ εισι δ’ εφεκτικοι τινες οι και κοινη πασιν αντιλεγουσι. Και μην εκ μηδαμη μηδαμως γινεσθαι τι κοινη πασιν εννοια τω Αριστοτελει δεδοκται και το υλικον αιτιον αει του ειδικου προειναι και πλεισθ’ ετερα τοιαυτα τουτον εχοντα τον τροπον˙ αλλ’ ημιν ου συνδοκει˙ παν δε τουναντιον περι αυτων δοξαζομεν σοφοι τε και ιδιωται, γεγενησθαι μεν γαρ εκ μη οντων απανθ’ υπο του Θεου, προϋποστηναι δε το φως αστερων, ειδος ον αυτων. Ει

τοινυν τα μη πασι συνομολογουμενα μηδε φυσει γνωριμα, πασι δε συνομολογουμενον ουδεν, κατα σε τε και εκεινους ουδεν τη φυσει γνωριμον˙ των δε φυσει γνωριμων υμας επιλιποντων συνεπιλειψει παντως και η αποδειξις˙ πασαν γαρ αποδεικτικην αρχην και προτασιν φυσει γνωριμον ειναι δειν και αυτος εν τοις προς ημας σου γραμμασι διαγορευεις. Αρξωμεθα δη απο της αρχης. Ουδεν ευρισκεται πασιν συνωμολογημενον τε και ανωμολογημενον˙ εισι δ’ εφεκτικοι τινες οι και κοινη πασιν αντιλεγουσι. Και μην εκ μηδαμη μηδαμως γινεσθαι τι κοινη πασιν εννοια τω Αριστοτελει δεδοκται και το υλικον αιτιον αει του ειδικου προειναι και πλεισθ’ ετερα τοιαυτα τουτον εχοντα τον τροπον˙ αλλ’ ημιν ου συνδοκει˙ παν δε τουναντιον περι αυτων δοξαζομεν σοφοι τε και ιδιωται, γεγενησθαι μεν γαρ εκ μη οντων απανθ’ υπο του Θεου, προϋποστηναι δε το φως αστερων, ειδος ον αυτων. Ει τοινυν τα μη πασι συνομολογουμενα μηδε φυσει γνωριμα, πασι δε συνομολογουμενον ουδεν, κατα σε τε και εκεινους ουδεν τη φυσει γνωριμον˙ των δε φυσει γνωριμων υμας επιλιποντων συνεπιλειψει παντως και η αποδειξις˙ πασαν γαρ αποδεικτικην αρχην και προτασιν φυσει γνωριμον ειναι δειν και αυτος εν τοις προς ημας σου γραμμασι διαγορευεις. Ετι, το αναγκαιον δει εχειν τας προτασεις, επει και η κυριως αποδειξις κατ’ Αριστοτελην επι των αναγκαιων τε και αϊδιων, τουτεστι των αει οντων, α δη κακ των αει οντων λαμβανουσι τας αποδειξεις˙ τοιαυτα γαρ τα οντως αναγκαια˙ το δ’ αει ον αναρχον εστι (σελ. 580) και ατελευτητον˙ ο γαρ ην τοτε ουκ ην και εσται οτι ουκ εσται, πως αει ον; πως δ’ αναγκαιον ειναι; Τοιουτον δε των οντων και κτιστων ουδεν. Ουδε αποδειξις αρ’ επ’ ουδενος εστιν, επει και Αριστοτελης επι λεξεως φησι, «των φθαρτων αποδειξις ουκ εστι», και το συμπερασμα της αποδειξεως δει ειναι αφθαρτον και αΐδιον. Ετι, επει της αμεσου και πρωτης προτασεως ουδεν αρχοειδεστερον, ποθεν αυτης εχει την επιστημην ο αποδεικτικος; Ουκ απο της εμπειριας; παντι που δηλον. Αλλ’ η πειρα σφαλερα. Ει τοινυν κρειττων αποδειξεως επιστημη, και γαρ η των αρχων κρειττων, σφαλερα δ’ αυτη, πως η αποδειξις ου σφαλερα; Μαλλον δε πως αποδειξις ην υμεις αποδειξιν φατε; Ει γαρ η κατ’ Αριστοτελην αποδειξις υποληψις βεβαια, ταυτης δε τυχειν αμηχανον, η κατ’ Αριστοτελην αρ’ αποδειξις ουκ εν τοις ουσιν. Ετι, τα καθολου, α εισιν αρχαι της αποδειξεως, δι’ επαγωγης εχουσι την πιστιν˙ επαγωγη δε εστιν εν τω παντα τα μερικα επαγαγειν και μηδεν αφειναι˙ τα δε μερικα αδιεξιτητα˙ των αδυνατων αρ’ επαγωγην γενεσθαι και τα καθολου αρα απιστα και ανεπιστητα και οτι γε καθολου. Και ου μονον ουκ επισταμεθα αυτα κρειττον η κατα αποδειξιν, αλλ’ ουδε δοξαν βεβαιαν εχομεν περι αυτων˙ εκ δε των τοιουτων αρχων πως αν γενοιτο αποδειξις, ητις εστιν υποληψις αμεταπειστος; Φερε δη προθωμεν τινα των τοις φιλοσοφοις ουτω πως συναγομενων και αποδεικνυμενων. Ο ηλιος αεικινητος, η γαρ κυκλω των ουρανιων σωματων κινησις συνεχης και αδιακοπος. Ο ηλιος υπο της ουρανιου περιφορας απ’ ανατολων επι δυσμας αει φερεται, και γαρ ταυτη συμπεριφερεται. Ο ηλιος εν τω υπερ ημας ημισφαιριω φερομενος (σελ. 582) αιθριας ουσης, ει ελλιπης τον κυκλον φαινοιτο, το της σεληνης υποτρεχον εχει σωμα κατα καθετον ουσης˙ και γαρ υπ’ αλλου σωματος αιθριας ουσης ουδε ποτε διατειχιζεται. Ταυτα και περι σεληνης μικρον υπαλλαξαντες ερουσιν. “Αλλα ποθεν τουτο το αει επιστασθε και το καθολου;” Προς αυτους ημεις ερουμεν. “Εξ επαγωγης” φησιν “η γνωσις αυτη ταις ψυχαις εντεθησαυρισμενη, των αποδειξεων γινεται αρχη“. “Πως εξ επαγωγης, σαφεστερον ειπε”. “Ειδον” φησι “την του ηλιου εκλειψιν εν

συνοδω γενομενην και την μετ’ εκεινην και μαλα αλλην και αλλην, και δια της εν εμοι δυναμεως, ητις αει πεφυκε τα ομοια επισυναπτειν, την καθολου γνωσιν ελαβον˙ παλιν εκ της οσημεραι συνεχους του ουρανου κινησεως, εκ πολλων των αισθηματων το καθολου μοι συνηκται”. Τι ουν, ω φιλοσοφε; και των προ του γεννηθηναι σε ημερων και περιοδων και εκλειψεων γεγενημενων ησθου και των μετα σε γενησομενων απασων; Παντως ου˙ πλειους δε τινες, ων ησθου η ων ουπω; Παντως ουδ’ αριθμω περιλαβειν εστι το πλεοναζον της αναισθησιας. Πως ουν επισυνηψας το καθολου εξ επαγωγης, μη παντα συμπεριλαβων τα μερικα; Λογος γαρ ουτος υμετερος και αληθης ως, ει μελλει τις την δι’ επαγωγης γνωσιν ακριβη λαβειν, παντων επαφην σχειν των μερικων αναγκη τω εν ημιν προς εκαστον καταλληλω κριτηριω, και των μεν ακουστων ακουσαι εκαστον, τα δε ορατα ιδειν. Συ δε τας πλειστας μη εωρακως ημερας και περιοδους και εκλειψεις, περι πασων αποφαινομενος, οιει κρειττον η κατα αποδειξιν επιστασθαι και, δια της επιστημης ταυτης επι την αποδειξιν ερχομενος, υποληψιν αληθη τε και βεβαιαν εχειν την λιαν ουσαν ψευδη και σφαλεραν; Διεκοπη μεν γαρ επι Ιησου του Ναυη η συνεχης ηλιου κινησις, επι του Εζεκιου δε εις τουμπαλιν εχωρησε (σελ. 584) και την εντεθησαυρισμενην του καθολου γνωσιν εξεφορησε σου της ψυχης. Το δε την Αιγυπτον κολασαν σκοτος τι, και ταυτα πολυημερον; Αρ’ εστι τρεις εφεξης ημερας συνελθειν ηλιω την σεληνην; Η δ’ επι του σωτηριου παθους του Κυριου εκλειψις γεγενημενη, ου τεσσαρεσκαιδεκαταιας ουσης της σεληνης γεγονεν, ηνικα τω ηλιω την σεληνην και καθετον ειναι των παντη αδυνατων ην; Ινα δε σοι και περι μελλοντων ειπωμεν, πως πεσουνται τα αστρα του ουρανου, ει αδιακοπος η κυκλω κινησις; Πως ο ουρανος ως βιβλος ειλιθησεται; Πως εις αιμα του ηλιου μεταστρεφομενου η σεληνη ου δωσει το φεγγος αυτης; Ειδες εκλειψιν σεληνην ανευ διαφραξεως της γης; Ει γουν επισυνηγμενον μεν το καθολου απο των περι γενεσιν αρχη τεχνης γινεται, των δ’ αει ωσαυτως εχοντων αρχη της αποδειξεως και επιστημη αποδεικτικη εκ ταυτης, αει δ’ ωσαυτως εχον των οντων ουδεν, ου γαρ αδιακοπον, και η αρχη αρα της αποδειξεως ουκ εστι˙ της αρχης δε μη ουσης και το τελος οιχεται. Της ουν αριστοτελικης αποδειξεως μη ον φανεισης, πως υπερ αυτην λεγοντες το θειον συμνυνουμεν; Αλλ’ Αριστοτελης ου πιστευει τοις περι των ουρανιων γεγραμμενοις, γεγενημενοις τε και μελλουσιν; Αλλα συ πιστευειν φης˙ πιστιν δ’ ομως κακεινος τινα αν παρασχοι, εφ’ ων γεγενημενων ουπω ην γεγεννημενος; Ημεις ουν τοις εωρακοσι πιστευοντες τα εκεινου καταργουμεν. Τινα δε την αληθειαν Αριστοτελης δι’ οργανου της αποδειξεως εξευρε και πως του μεσου και αιτιου κατατυγχανει, τουτεστιν ουδαμως, ενην μεν ειπειν, παρειναι δε μοι νυν δοκω. Του δε φιλοσοφου βοηθειν επιχειρησαντος τω διδασκαλω και ταυτα προσερουμεν˙ εν δε προσειποντες επι πολλα τον λογον ωρμημενον στησομεν. (σελ. 586) «Η αποδειξις», φησιν, «ουκ αντιλεγεται, και το αντιλεγομενον αποδειξις ουκ εστιν». Επει τοινυν αντιλεγουσι τοις ημετεροις οι κακοδοξοι, των αδυνατων αποδειξιν ειναι τα ημετερα. Τι ουν; ου «λογω παλαιει πας λογος», δηλαδη και αντιπαλαιεται, λογος δε η αποδειξις; Συ τοινυν την σην ην φης αποδειξιν η αλογιαν ειναι δεξαι η λογον και μη αποδειξιν˙ και γαρ πας λογος αντιλεγεται. Το μη ον ουκουν τοις ουσι μη παραβαλλε, τη καθ’ ημας επι των θειων εκ των της αληθειας λογιων αποδειξει την κατ’ Αριστοτελην αποδειξιν και το υπερ αυτην.

Γ’ ΠΡΟΣ ΑΚΙΝΔΥΝΟΝ (Σελ. 588) Το διθεΐτας ημας τον κακοφρονα Βαρλααμ λεγειν συντομος εστιν αποδειξις της ημων ευσεβειας και της εκεινου κακοδοξιας, επει και ο μεγας Βασιλειος τριθεΐτης ηκουσε παρα των βλασφημουντων εις τον Υιον και το Πνευμα το αγιον. Αρ’ ουν ου μεγα τουτο δειγμα της ασφαλους του μεγαλου θεολογιας οτι τρια ταις υποστασεσειν ελεγε τον ενα Θεον; Τι δ’ αν ειη μειζον της κακοδοξιας τεκμηριον των δια τουτο εκεινον τριθεΐτην λεγοντων; Επι δε τον της θεολογιας επωνυμον Γρηγοριον οι της Απολιναριου συμμοριας και λιθους εβαλον και προς το δικαστηριον ειλκον διθεΐτην αποκαλουντες αυτον, ως τελειον και κατ’ αμφω φρονουντα τον θεανθρωπον λογον. Μαξιμου δε του τα θεια σοφου και την χειρα και την γλωτταν οι κατα Σεργιον και Πυρρον αφειδως απετεμον, διθεΐας εγκλημα τουτω και πολυθεΐας προσαπτοντες ως διττας επι Χριστου κηρυττοντι θελησεις και ενεργειας, κτιστας δηλαδη και ακτιστους, καταλληλως ταις φυσεσιν, ακτιστου κατ’ αυτον ουσης ου της θειας φυσεως φυσικων ενεργειων, αι φυσεις ουκ εισιν, αλλα κινησεις θεοπρεπεις, ως πολλαχου των λογων αυτος παριστησι. Τουτο εστι καθ’ ο και ημεις διαβαλλομεθα νυν. Αλλ’ οπερ εφην, μεγα μεν το κατηγορημα τουτο γνωρισμα της ασφαλους των αγιων θεολογιας, ουδεν δ’ ηττον της κακοδοξιας εναργης παραστασις των δια τουτο (σελ. 590) εκεινους πολυθεους λεγοντων. Ουτω τοινυν και προς τους αρτιως κατατεμοντας αθεσμως εις κτιστα και ακτιστα την μιαν θεοτητα και την μεν θειαν μονην ουσιαν ακτιστον ειναι λεγοντας θεοτητα και παν ακτιστον της θειας ουσιας πανταπασιν αδιαφορον, κτιστην δε πασαν δυναμιν και ενεργειαν η ταυτης οπωσδηποτε διενηνοχε, ακτιστον ημων και κατ’ αυτας ειρηκοτων και πολλα ταις ενεργειαις ως παντοδυναμον τον ενα κατ’ ουσιαν Θεον˙ (“πληθυνεσθαι” γαρ ο Θεος λεγεται κατα τον θειον Μαξιμον, τω καθ’ εκαστον εις παραγωγην των οντων βουληματι προνοητικαις προοδοις πολλαπλασιαζομενος και κατ’ ουσιαν μεν αγνωστον πανταπασι, κατ’ εκεινας δε γνωστον, αι εισιν η αγαθοτης, η σοφια, η δυναμις, η θειοτης ητοι μεγαλειοτης και απλως παντα τα περι την ουσιαν, ως και ο Χρυσοστομος επι λεξεως φησι πατηρ)˙ ουτω τοινυν ταυτα προς τους τοιουτους ημων λεγοντων, ο διθεΐαν κατηγορων δηλος εστιν αυτος ου τον παντων ποιητην προσκυνων, αλλα Θεον τινα ανενεργητον. Ου γαρ ετι δυναιτ’ αν αυτον ειπειν δημιουργον η θεουργον η ολως ενεργον, σαφως αποφηναμενου του σεπτου Μαξιμου ως ουκ εστιν ενεργειν χωρις ενεργειας καταλληλου δηπουθεν, ωσπερ ουδε υπαρχειν χωρις υπαρξεως. Αλλ’ ουδε ακτιστον ερει τουτον ον φησιν ο Βαρλααμ Θεον˙ εκ γαρ της ακτιστου ενεργειας, κατα τον αυτον παλιν θεολογον, η ακτιστος φυσις χαρακτηριζεται˙ το δε χαρακτηριζον του χαρακτηριζομενου διενηνοχεν. Ει τοινυν μη εχει δαφερουσαν εαυτης η θεια φυσις ενεργειαν, ακτιστον και ταυτην ουσαν και γνωστην ημιν εκ των ενεργηματων, εκεινη πασης καταληψεως υπερανιδρυμενη, πως εισεται τις των απαντων ως εστι τις φυσις ακτιστος, απερινοητος ουσα καθ’ εαυτην εκ δε των περι αυτην γινωσκομενη, ων εστι κατα μεγαν Αθανασιον και η ταυτης δυναμις και η ενεργεια; Τι δ’ ομως ταυτα (σελ. 592) μηκυνω λεγων, και ταυτα των αγιων διδασκοντων επι λεξεως οτι φυσις Θεου και ενεργεια ου ταυτον; Της μεν γαρ φυσεως εστι το γενναν, της δε ενεργειας το ποιειν˙ και αλλο η ουσια του Θεου και ετερον η ουσιωδης του Θεου ενεργεια˙ και αλλο μεν η ουσια του Θεου, ετερα δε των περι αυτην ονοματων η σημασια. Τι τοινυν ταυτα μηκυνω λεγων; Ο γαρ Βαρλααμ, δι’ ων φησιν, ανυπαρκτον ημιν εισαγει θεον. Το γαρ μηδεμιαν εχον δυναμιν η

ενεργειαν φυσικην ουτε εστιν ουτε τι εστιν ουτε εστι παντελως αυτου θεσις ουδε αφαιρεσις κατα τους θεολογους. Ειπεν ουν ο αφρων ουτος της ημων ευσεβειας κατηγορος οτι ουκ εστι εν τη καρδια αυτου, ει και τοις χειλεσιν ειναι δηθεν θεον ισχυριζεται. «Αλλ’ εχει», φησιν, «ενεργειας ο Θεος κτιστας δε˙ πασα γαρ ενεργεια Θεου χωρις της τα παντα ενεργουσης ουσιας κτιστη, και εν αναρχον και ατελευτητον η θεια φυσις, και αυτη εστι το μονον ακτιστον φως και η ακτιστος δοξα του Θεου». Της δυσσεβειας, οικειοτερον δ’ ειπειν της αθεΐας και τελεωτατης ασεβειας. Η γαρ ουκ εχει φυσικας και ουσιωδεις ενεργειας ο Θεος, και αθεος εστιν ο τουτο λεγων (τουτο γαρ παλιν αντικρυς φησιν οτι ουκ εστι Θεος˙ οι γαρ αγιοι φανερως λεγουσιν οτι φυσικης και ουσιωδους ενεργειας μη ουσης ουτε Θεος εσται ουτε ανθρωπος ο εν δυσι ταις τοιαυταις ενεργειαις και δυσι ταις φυσεσι προσκυνουμενος Χριστος) η, ειπερ εισιν ενεργειαι Θεου φυσικαι και ουσιωδεις, κτισται δε εισιν αυται, κτιστη εσται και η ταυτας εχουσα ουσια του Θεου˙ ης γαρ ουσιας τε και φυσεως αι φυσικαι και ουσιωδεις ενεργειαι κτισται, ακτιστος αυτη ουκ εστιν. Αλλα και η θεια προνοια και η θεατικη δυναμις και η του Θεου λαμπροτης, η και κατα το Θαβωριον επιφανεισα Μωσει και Ηλιου και τοις συναναβασιν επι το ορος τω Χριστω, την οικειαν εκφαινοντι θεοτητα και βασιλειαν, και αυται τοινυν κτισματα εισιν, ειπερ η φυσις μονη (σελ. 594) αναρχος εστι και ατελευτητος και αυτη μονη εστι το ακτιστον φως και η ακτιστος δοξα του Θεου, και ουτω μια ακτιστος θεοτης ως μονης ακτιστου της θειας ουσιας υπαρχουσης. Η τε γαρ προνοια σχεσις εστι του Θεου προς τα της παρ’ αυτου προμηθειας απολαυοντα και η θεατικη δυναμις προς τα ορωμενα και η λαμπροτης προς τα θειως λαμπρυνομενα˙ η δε θεια φυσις σχεσις ουκ εστι, παντη παντων απολελυμενη τε και υπερανιδρυμενη. Και της μεν θεατικης ενεργειας το δημιουργειν ουκ εστιν˙ εθεατο γαρ τα παντα ο Θεος και προ γενεσεως, ουκ εδημιουργει δε αυτα και προ γενεσεως. Μη ουσα τοιγαρουν η παντα ενεργουσα φυσις αυτη, κτιστη εσται καντευθεν κατα τον Βαρλααμ η θεατικη ενεργεια του Πνευματος. Η δε θεια προνοια μετεχεται παρα των επιτυγχανοντων ταυτης˙ «παντα γαρ», φησι, «τα οντα μετεχει προνοιας, παρα της παναιτιου θεοτητος εκβλυζομενης»˙ κατ’ ουσιαν δε ο Θεος αμεθεκτος εστι κατα τον θειον Μαξιμον καθ’ ην μονην ακτιστος εστι κατα τον Βαρλααμ. Ουκουν κατ’ αυτον καντευθεν και η θεια προνοια κτιστη. Η δε του Θεου λαμπροτης και μετεχεται και μεριζεται˙ «αμυδρα» γαρ, φησιν, «αυτην παρεγυμνωσεν ο Κυριος επ’ ορους» οι τε μυσται ταυτην ειδον ουχ ολοκληρον «ινα μη συν τη ορασει και το ζην απολεσωσιν». Το δε μεριζεσθαι της ενεργειας αλλ’ ου της ουσιας ο Χρυσοστομος αποφαινεται πατηρ. Αλλα και «η λαμπροτης του Θεου ημων εστω εφ’ ημας», φησιν ο ψαλψωδος προφητης˙ και «εις τουτο με φερει το μετριον ενταυθα φεγγος, λαμπροτητα Θεου ιδειν και παθειν, φησιν ο θεολογος Γρηγοριος˙ και ο απαστραπτων το αληθινον και αδιαδοχον φως, κατα τον μεγαν Βασιλειον, τους αυτου μετεχοντας αλλους (σελ. 596) ηλιους απεργαζεται θειους˙ «λαμψουσι γαρ και οι δικαιοι ως ο ηλιος». Η δε θεια φυσις υπερ πασαν μεθεξιν εστιν, ην μονην ακτιστον φως ο Βαρλααμ απεφηνατο. Κατ’ αυτον ουν κτιστον εστι και το θειοτατον φως, επει και ονομαζεται πως τουτο˙ η δε θεια φυσις πανταπασιν ανωνυμος εστιν ως υπερωνυμος. Ταυτα και τα τοιαυτα λεγοντων ημων προς τα του Βαρλααμ δυσσεβη συγγραμματα τε και κηρυγματα, δεον εντευθεν εκεινον ταληθες καταμαθοντα την δυσσεβη γνωμην αποθεσθαι. Μεθ’ ιλαροτητος γαρ ποσης, αν ειπης! Και

προ των ελεγχων πολυν υπεμειναμεν ευ ισθι χρονον, τουτον εναγοντες προς την ευσεβειαν. Ο δε μηδε τοις ελεγχοις ειξας, καθαπερ ουδε προτερον τοις προτρετικοις και παρακλητικοις των λογων, ετι μαλλον, ως ωετο, κτιστον αποφαινων το θειοτατον φως και πασαν θειαν δυναμιν και ενεργειαν, εκ των παρ’ ημων προτεινομενων υπερ τουτων πατερικων ρηματων συνηγαγε και συνεθηκε καθ’ ημων, μαλλον δε κατ’ αυτων των ιερων πατερων, την «υπερκειμενην και υφειμενην θεοτητα, και ταυτην περιαγγελλων, αμα τε τους ανεξεταστως ακουοντας ημων επεγειρει και το δηθεν ατοπον φευγοντας πειθει κτιστον λεγειν εκεινο το φως και πασαν δυναμιν Θεου και ενεργειαν της θειας ουσιας οπωσδηποτε διαφερουσαν, ινα μη τη τοιαυτη διθεΐα και αυτοι περιπεσωσιν. «Ει γαρ και το φως», φησιν, «ακτιστον, το αιτιατον και μεθεκτον και ορατον επ’ ορους γεγονος, οπωσδηποτε θεοτης προσαγορευομενον, και η υπερ πασαν αιτιαν και μεθεξιν, ορασιν τε και καταληψιν, επωνυμιαν τε και εκφανσιν φυσις του Θεου, πως μια εσται, αλλ’ ουχι δυο ακτιστοι θεοτητες, υπερκειμενη και υφειμενη»; Μη συνορων ο ταλας ως ειπερ ειη το θειον φως κτισμα και πασα θεια ενεργεια η της θειας διενηνοχεν ουσιας, καθα φησιν αυτος, ουτω μαλλον αδυνατον μιαν ειναι θεοτητα. Ουδεμια γαρ (σελ. 598) εσται ακτιστος θεοτης˙ κτιστη γαρ εστι και η φυσις ης η ενεργεια κτιστη. Αλλ’ ουδε δυνατον συνελθειν εις μιαν θεοτητα το ακτιστον και τα κτιστα. Εξ’ ων ουν αυτος φησι, δυο του Θεου κυριως γινονται θεοτητες, η μεν υπερκειμενη κατα παντα τροπον και αει, ως ακτιστος υπαρχουσα θεοτης, η δε υφειμενη και διηρημενη κατα παντα τροπον και αει ως κτιστη υπαρχουσα θεοτης. Εν ακτιστω δε ουσια και φυσικη δυναμει και θελησει και λαμπροτητι και ενεργεια μια εστι θεοτης, αυτοθεν των φυσικων προς την καταλληλον φυσιν την αδιασπαστον ενωσιν εχοντων και κατα το ακτιστον εν οντων και ισον και απλουν. Το γαρ μη φυσικην εχον δυναμιν και ενεργειαν ουχ απλουν εστιν, αλλα μη ον˙ και το κατα το αιτιον και αιτιατον, μεθεκτον τε και αμεθεκτον, χαρακτηριζον τε και χαρακτηριζομενον και τα τοιαυτα υπερκειμενον και υποβεβηκος, ουδεν εμποδιζει προς το ενα ειναι και απλουν τον Θεον, μιαν εχοντα και ισην και απλην θεοτητα. Και ο Πατηρ γαρ του Υιου μειζων τω αιτιω και δια το του Υιου ανθρωπινον, και κατα τον μεγαν Βασιλειον και τον θειον Κυριλλον το Πνευμα τη ταξει και τω κατ’ αυτην αξιωματι τον Υιον υποβεβηκεν, ως δι’ αυτου χορηγουμενον, φυσει δε ου δευτερον εστιν, ως ο Ευνομιος πρωτος εληρησεν, αλλ’ ισον˙ ωσπερ γαρ ο Υιος Κυριος, ουτω και το Πνευμα Κυριον, αλλα ταυτα εις Θεος εν μια θεοτητα απλη και ιση. Ουδ’ επι της ουσιας τοινυν και δυναμεως και ενεργειας και θελησεως και των τοιουτων, ακτιστων απασων ουσιων, το κατα την ταξιν και το αιτιον και τα τοιαυτα υπερεχον προς το μιαν ειναι προσισταται θεοτητα. Ταυτα γαρ εστιν η μια θεοτης των τριων προσκυνητων προσωπων, η ουσια, η θελησις, η δυναμις, η ενεργεια και τα τοιαυτα, ουχ ως εν οντα και πανταπασιν αδιαφορα προς αλληλα και ουσιαν μονον παντα (τουτο γαρ της του Βαρλααμ εστι παραφροσυνης), (σελ. 600) αλλ’ ως ενιαιως απαραλλακτως εν Πατρι και Υιω και αγιω Πνευματι θεωρουμενα. Διο και ο μεγας Αθανασιος τα περι την ουσιαν παντα συλλαβων και απαριθμησαμενος «ουχ εκαστον τουτων», φησιν, «ουσια λεγεται, αλλα περι την ουσιαν, α και αθροισμα και πληρωμα λεγεται θεοτητος κατα την Γραφην, καθ’ εκαστην των αγιων υποστασεων επισης θεωρουμενα και θεολογουμενα». Ταυτα εστιν η παρα των ευσεβων πρεσβευομενη μια και απλη και μονη ακτιστος θεοτης. Ο δε λεγων μονην ακτιστον θεοτητα την

ουσιαν του Θεου ακρωτηριαζει την θεοτητα, μαλλον δ’ ως προαποδεδεικται και αναιρει τελεως. Ο δε αδιαφορα πανταπασι διατελειν ουσιαν και δυναμιν και θελησιν και ενεργειαν ακτιστον ισχυριζομενος του ακρωτηριαζοντος και αναιρουντος διενηνοχεν ουδεν δια της ασεβους συναλοιφης αυτο τουτ’ απεργαζομενος˙ εις αλληλα γαρ μεταχωρουντα δι’ αλληλων παντα τα τοιαυτα χωρει προς το μη ον. Ο δε την ουσιαν ακτιστον ειναι μονην διαβεβαιουμενος, την δε ταυτης ουτω διενηνοχυιαν δυναμιν και θελησιν και ενεργειαν κτιστην, εις κτιστα και ακτιστα διχοτομει την μιαν θεοτητα, διχοτομουμενος αυτος και αποτεμνομενος της θειας χαριτος και τελεως απορρηγνυμενος των ευσεβων, Αρειου και Ευνομιου και Μακεδονιου μηδεν ηττον, οτι μη και μαλλον. Δει τοιγαρουν τοις ορθοτομειν αιρουμενοις τον λογον της αληθειας μετα συνεσεως και την υπεροχην στεργειν της θειας ουσιας προς τας θειας ενεργειας, ως εντευθεν δεικνυμενης της προς αλληλα διαφορας, και το ακτιστον των θειων ενεργειων, ει και της ουσιας διενηνοχασιν, ως εντευθεν δεικνυμενου του ενιαιου της θεοτητος˙ εκτος γαρ του ενος Θεου ακτιστον ουδεν. Δει δε προθειναι νυν εκ πολλων ολιγας των αγιων φωνας, παρ’ ων η της ακτιστου ουσιας προς την ακτιστον ενεργειαν υπεροχη λιαν ευσεβως διαδεικνυται, και μαλιστα των του μεγαλου Διονυσιου, παρ’ ου σχεδον πρωτου και (σελ. 592) αυτα τα στοιχεια της θεολογιας η εκκλησια μεμυηται. Την δη του οντως οντος εκφαντορικην ουσιωνυμιαν εξυμνειν ο μεγας επιβαλλομενος, «τοσουτον», φησιν, «υπομνησωμεν οτι τω λογω σκοπος ου την υπερουσιον ουσιαν η υπερουσιος εκφαινειν (αρρητον γαρ τουτο και αγνωστον εστι και παντελως ανεκφαντον και αυτην υπεραιρον την ενωσιν), αλλα την ουσιοποιον εις τα οντα παντα της θεαρχικης ουσιαρχιας προοδον υμνησαι». Η μεν ουν ενωσις, ης μετα θαυματος εμνησθη νυν ο θεοφαντωρ, θεωσις εστι καθ’ ην, ως αυτος φησιν αρχομενος της Περι των θειων ονοματων πραγματειας, «τοις αφθεκτοις και αγνωστοις αφθεγκτως και αγνωστως συναπτομεθα κατα την κρειττονα της καθ’ ημας ουσιας τε και ενεργειας ενωσιν». Περι ταυτης τοινυν δηλον εσται προϊοντος του λογου. Ενταυθα δε καταδηλον ως ου μονον η μετα των αλλων παντων και της ουσιοποιου προοδου υπερεχουσα ουσια του Θεου, αλλα και η υπερεχομενη προοδος αυτη του Θεου, ουσιοποιος ουσα, ακτιστος εστι˙ το γαρ ποιητικον τε και δημιουργικον και ταυτα παντων απαξαπλως των οντων, πως αν ειη δεδημιουργημενον και πεποιημενον και των ουτως οντων εν; Μετ’ ολιγα δε παλιν ο αυτος φησιν, «ουκ εκφρασαι την αυτοϋπερουσιον αγαθοτητα και ουσιαν και ζωην και σοφιαν της αυτοϋπερουσιου θεοτητος ο λογος επαγγελλεται, την υπερ πασαν αγαθοτητα και θεοτητα και ουσιαν και σοφιαν και ζωην εν αποκρυφοις, ως τα λογια φησιν, υπεριδρυμενην, αλλα την εκπεφασμενην αγαθοποιον προνοιαν»˙ εις ταυτην δε την προνοιαν κανταυθα θεοπρεπεστατους υμνους ανατιθησιν. Εν δε τω ενδεκατω κεφαλαιω και θεοτητα ταυτην ονομαζει γραφων˙ «θεοτητα φαμεν αρχικως μεν και θεϊκως και αιτιατως την μιαν παντων υπεραρχιον και υπερουσιον αρχην και αιτιαν˙ μεθεκτως δε την εκδιδομενην εκ Θεου του αμεθεκτου προνοητικην δυναμιν, την αυτοθεωσιν, ης τα μετεχοντα ενθεα εστι τε και λεγεται». (σελ. 604) Αρ’ ουν η ανεκφραστος και υπεραρχιος ουσια του Θεου, η κατα το αφραστον και αμεθεκτον και ανεκφαντον και αναιτιον υπερεχουσα ταυτης της προνοιας, μονη ακτιστος εστιν; Η και η υπερεχομενη παρα της ουσιας εκεινης ως αιτιας προνοια, θεοτης και αυτη ονομαζομενη ως ουκ εκτος ουσα του πληρωματος της μιας θεοτητος, ακτιστος εστιν; Των αριδηλοτατων οτι και αυτη ακτιστος

εστιν˙ ενθεα γαρ ποιει τα δεκτικα θεωσεως, ως αυτη μη εκτος ουσα του ενος Θεου, και τω μετεχειν αυτα ταυτης ενθεα τελειται, ως μη μετοχη ταυτης εχουσης το τελειν θειας, επει και αυτοθεωσις εστιν. Αλλα και εν τω δωδεκατω κεφαλαιω, «θεοτης εστιν» ειπων «η παντα θεωμενη προνοια» και ταυτην κανταυθα θειως εξυμνησας, ειτα φησιν «εκ της υπερεχουσης και υπερκειμενης και απλουστατης αγιοτητος και κυριοτητος και βασιλειας και θεοτητος ειναι πασαν αγαθην προνοιαν, θεωρον και συνοχικην των προνοουμενων, εαυτην αγαθοπρεπως επιδιδουσαν προς εκθεωσιν των επεστραμμενων». Η τοινυν εκ της υπερκειμενης και υπερεχουσης και απλουστατης αγιοτητος και κυριοτητος και βασιλειας και θεοτητος (δηλαδη της ουσιας του Θεου˙ εκεινη γαρ απλουστατη τε εστιν, ως πανταπασιν αμεριστος, και δια το καθ’ εαυτην υπερωνυμος ειναι και ανωνυμος μεθ’ υπεροχης εκ πασων καλειται των οικειων ενεργειων), η γουν εξ εκεινης αγαθη προνοια και θεοτης ονομαζομενη ως παντων εφορος και παντων θεωρος, τι αλλο η του Θεου ενεργεια εστιν, αλλ’ ουκ ουσια, τω εξ εκεινης ειναι της ουσιας εκεινης διαφερουσα και υπερεχομενη παρ’ εκεινης ως αιτιας ουσης και υπερωνυμου; Πως ουν ουκ ακτιστος η εξ εκεινης αυτη προνοια, θεωρος ουσα και συνοχικη των προνοουμενων, και ταυτα εαυτην αγαθοπρεπως επιδιδουσα προς εκθεωσιν των επεστραμμενων; Αλλα γαρ δειξας και μεθεκτην ταυτο δ’ ειπειν μετοχην, ουσαν ταυτην, ως και αυτος πολλαχου των λογων ονομαζει ταυτην ( «εαυτην» γαρ φησιν «αγαθοπρεπως επιδιδουσαν»), εφεξης ευθυς επηγαγεν˙ επει δε υπερπληρης εστιν ο παντων αιτιος, κατα μιαν των παντων υπερεχουσαν υπερβολην αγιος αγιων «υμνειται, κατα υπερβλυζουσαν αιτιαν και εξηρημενην υπεροχην, ως αν τις φαιη, καθ’ οσον υπερεχουσι των ουκ οντων τα οντα αγια η κυρια η θεια η βασιλικα, και αυ των μετεχοντων αι αυτομετοχαι, κατα τοσουτον υπεριδρυται παντων και των μετεχοντων και των μετοχων ο αμεθεκτος αιτιος», κατ’ ουσιαν δηλονοτι. Αρ’ ουν αι υπερεχομεναι αυτομετοχαι αυται παρα του αμεθεκτου αιτιου, ων εστι και πασα αγαθη προνοια ως συνεκτικη και θεωρος ουσα των προνοουμενων και εκθεωτικη των προς αυτην επεστραμμενων, θεοτης ονομαζομενη, κτισματα εστι, διοτι υπερεχονται παρα του αμεθεκτου αιτιου, καθαπερ ημας εδιδαξεν ο ουρανοφρων ουτος, ου των μετεχοντων μονων ειπων, δηλονοτι των τε αλλων και των τεθωμενων, υπεριδρυσθαι των αμεθεκτον αιτιον, αλλα και των μετοχων τουτεστι και αυτης της εκθεωτικης προνοιας και των παραπλησιων, κατα υπερβλυζουσαν αιτιαν και εξηρημενην υπεροχην; Και πως εσται κτιστα τα μη μετοχη το ειναι εχοντα και των μετεχοντων παντων υπερεχοντα; Οτι δε ουδεμια των ακτιστων και θειων ενεργειων τουτων ουσια εστιν, ο αυτος θεοφαντωρ εν τω προ τουτου κεφαλαιω φανερως υπεδειξεν ειπων˙ «ουκ ουσιαν τινα θειαν η αγγελικην ειναι φαμεν το αυτονοειναι, αλλ’ αυτονοειναι και αυτοζωην και αυτοθεοτητα φαμεν και αυτας τας του Θεου δυναμεις, την αυτουσιαν, αυτοζωωσιν, αυτοθεωσιν». Την γε μην εξηρημενην ταυτην και υπερβαλλουσαν κατ’ ουσιαν του Θεου υπεροχην και προς αυτας τας ακτιστους ενεργειας, ο τα παντα πολυς και υψηλος Διονυσιος και μηδεν ηττον ηκριβωμενος η πολυς τα θεια, δια πασης υμνει της Περι των θειων (σελ. 608) ονοματων πραγματειας, προς τη κατα τας θειας ενεργειας διακρισεις του Θεου και τουτ’ αυτο των λογων υποθεσιν ποιουμενος. Αλλα και τω θεραπευτη Γαΐω γραφων, ερωτησαντι πως ο παντων επεκεινα και υπερ θεαρχιαν εστι και υπερ αγαθαρχιαν, «ει θεοτητα» φησιν «και αγαθοτητα νοησαις αυτο το χρημα του αγαθοποιου και θεοποιου δωρου της ουτω λεγομενης θεοτητος, ως

θεαρχιας και αγαθαρχιας ο πασης αρχης υπεραρχιος εστιν επεκεινα». Καν τω περι θειας ειρηνης κεφαλαιω τελευτων παντας τους θειους ημων ιεροδιδασκαλους τουτ’ αυτο προαγει φασκοντας. Εστιν αρα θεοτης υφειμενη κατα τους θεοσοφους θεολογους, ως κανταυθ’ ειπεν ο μεγας Διονυσιος, η θεωσις, δωρον ουσα της υπερκειμενης ουσιας του Θεου. Και ματην νυν ο Βαρλααμ την διθεΐαν περιαγγελλει δηθεν καθ’ ημων˙ εις γαρ διαβολην των αληπτων θεολογων δηλος εστι τουτο διαβοητον ποιουμενος, κτιστον αυτος ειναι διατεινομενος το θειον τουτο δωρον και ουτω μιαν ακτιστον θεοτητα, την ουσιαν του Θεου. Κατατεμων τοινυν εντευθεν τον Θεον εις κτιστα και ακτιστα, ειτα τοις ευσεβως και κατ’ ενεργειαν ακτιστον αυτον φρονουσι λοιδορειται. Το γαρ του Θεου θεοποιον δωρον ενεργεια αυτου εστιν, ην θεοτητα και ο μεγας Διονυσιος και οι αλλοι παντες θεολογοι πολλαχου φασι, της θειας ενεργειας μαλλον η της θειας ουσιας ειναι τουνομα της θεοτητος ισχυριζομενοι˙ και τας ενεργειας γαρ του Πνευματος πνευματα φιλον τω Ησαΐα καλειν κατα τον θεολογον Γρηγοριον. Ως ουν ο προφητης τας ενεργειας του Πνευματος επτα πνευματα καλεσας τω ενιαιω του Πνευματος ουκ ελυμηνατο, ουτω και τη της θεοτητος επωνυμια, καθαπερ ανωτερω δεδεικται, και η προνοια καλειται παρα των αγιων, ενεργεια ουσα του Θεου, και η θεατικη δυναμις και η θεοποιος χαρις του Θεου, δηλαδη η θεωσις, και το ενιαιον της θεοτητος ουκ αναιρειται. Αι δε του Θεου δυναμεις (σελ. 610) και αι ενεργειαι, ως και τουτ’ ανωτερω δεδεικται, ακτιστοι εισι˙ τοιγαρουν η θεοποιος χαρις του Θεου ου θεοτης καλειται μονον, αλλα και ακτιστος εστι κατα τους θεοσοφους θεολογους. Ει γαρ και σχεσιν αυτην προϊων ο μεγας προσηγορευσεν, αλλα σχεσιν Θεου προς τους τεθεωμενους˙ τοιαυτη γαρ και η θεια προνοια και η θεατικη δυναμις εστι. Μιμημα δε ταυτην προσειπων, το αμιμητον προεθηκε και αρχην ειναι των θεουμενων ταυτην εφη και θεαρχιαν και αγαθαρχιαν, ο εστι μονου του Θεου, και θεοποιον αυτην προσειρηκεν, αλλ’ ου θεοπεποιμενην, ινα δειξη ακτιστον διατελουσαν. Οτι δε η θεοποιος χαρις, αυτη η θεωσις, ακτιστος εστι, και ο θειος παρρησια Μαξιμος απαγγελει γραφων˙ «τουτο εστι το του Θεου Ευαγγελιον πρεσβεια Θεου προς ανθρωπους δι’ Υιου σαρκωθεντος και μισθον δωρουμενου τοις αυτω πειθομενοις την αγεννητον θεωσιν». Και παλιν, «η θεια χαρις μενει καν τη μεθεξει των απολαυοντων αυτης ακαταληπτος, οτι κατα φυσιν ως αγεννητος εχει την απειριαν». Και παλιν, «πασχομεν ως υπερ φυσιν ουσαν κατα χαριν, αλλ’ ου ποιουμεν την θεωσιν». Και παλιν, «μονης της θειας χαριτος ιδιον τουτο πεφυκεν ειναι το αναλογως τοις ουσι χαριζεσθαι θεωσιν, λαμπρυνουσης την φυσιν τω υπερ φυσιν φωτι και των οικειων ορων αυτην υπερανω κατα την υπερβολην της δοξης ποιουμενης». Διο και ο μεγας φησι Βασιλειος˙ «Το Πνευμα το αγιον εξεχεεν εφ’ ημας ο Θεος πλουσιως δια Ιησου Χριστου, εξεχεεν, ουκ εκτισεν, εχαρισατο, ουκ εδημιουργησεν, εδωκεν, ουκ εποιησεν». Τι ουν εξεχεε και εχαρισατο και εδωκεν ημιν ο Θεος δια του Ιησου Χριστου; Αρα την ουσιαν η την χαριν του αγιου Πνευματος; Την θεοποιον παντως χαριν, καθαπερ και ο χρυσοστομος θεολογος Ιωαννης φησιν οτι «ουχ ο Θεος, (σελ. 812) αλλ’ η φυσις εκχειται»˙ δια ταυτης γαρ και η του Πνευματος φυσις ακτιστος ουσα και γνωριζεται και δεικνυται, μηδεμιαν εκφανσιν εχουσα καθ’ εαυτην. Σαφως ουν ακτιστος η χαρις αυτη, και τοσουτο σαφως, ως και το ταυτης αποτελεσμα, των κεχαριτωμενων θειως και τεθεωμενων εκαστον, φημι αναρχον, αΐδιον, ατελευτητον, ταυτο δ’ ειπειν ακτιστον καλεισθαι κατ’ αυτην. Κατα γαρ το θειον παλιν Μαξιμον «ο του αει ευ ειναι λογος κατα χαριν τοις αξιοις παραγινεται τον Θεον επιφερομενος τον

πασης αρχης και τελους κατα φυσιν ανωτερον, ποιουντα τους αρχην εχοντας κατα φυσιν και τελος αναρχους κατα χαριν και ατελευτητους», επει και ο μεγας Παυλος, την χρονικην μηκετι ζων ζωην, αλλα «την του ενοικησαντος λογου θειαν και αΐδιον», αναρχος γεγονε και ατελευτητος χαριτι, και Μελχισεδεκ «ουτε αρχην ημερων, ουτε ζωης τελος εσχεν», ου δια την φυσιν την κτιστην, δι’ ην του ειναι ηρξατο και εληξεν, αλλα δια την χαριν την θειαν και ακτιστον και αει ουσαν υπερ πασαν φυσιν και χρονον εκ του αει οντος Θεου. Κτιστος ουν ην ο Παυλος μονον μεχρις αν εζη την προσταγματι Θεου εξ ουκ οντων γεγονυιαν ζωην˙ οτε δε μη ταυτην εζη, αλλα την ενοικησει του Θεου προσγενομενην, ακτιστος γεγονε τη χαριτι, καθα και ο Μελχεσεδεκ και πας ο ζωντα και ενεργουντα μονον τον του Θεου λογον εν εαυτω κτησαμενος. Ταυτα αρα και ο μεγας φησι Βασιλειος οτι «το κινηθεν υπο Πνευματος αγιου κινησιν αΐδιον ζωον αγιον εγενετο˙ εσχε δε αξιαν ανθρωπος, Πνευματος εισοικισθεντος εν αυτω, προφητου, αποστολου, αγγελου, Θεου, ων προτερον γη και σποδος». Και παλιν, «δια πνευματος αγιου κοινωνον γενεσθαι της χαριτος του Χριστου, τεκνον φωτος χρηματιζειν, δοξης αϊδιου μετεχειν». Ο δε Νυσσης θειος Γρηγοριος «εκβαινει» φησι «την εαυτου φυσιν ο ανθρωπος (σελ. 614) αθανατος εκ θνητου και εξ επικηρου ακηρατος και εξ εφημερου αΐδιος και το ολον Θεος εξ ανθρωπου γινομενος˙ ο γαρ Θεου Υιος γενεσθαι καταξιωθεις εξει παντως εν εαυτω του Πατρος το αξιωμα». Τοιουτοι μεν ουν οι θεοειδεις παντες κατα την χαριν ωσπερ και θεοι. Αυτη δ’ η χαρις ακτιστος ου κατα χαριν (εσται γαρ χαρις χαριτος και ταυτης παλιν αλλη και τουτ’ επ’ απειρον ου στησεται προβαινον˙ ακτιστος ουν ως αληθως η χαρις. Τον γαρ κενοφρονα ληρειν εαν, μιμησιν φυσικην ειναι λεγοντα την χαριν ταυτην, επει πολλαι τε και δειναι και απο τουτου τικτονται αιρεσεις και κατα τον θειον παλιν Μαξιμον «θεωσεως ουδεν γενητον κατα φυσιν εστι ποιητικον, και της κατα φυσιν δυναμεως ουδαμως η θεωσις υπαρχει κατορθωμα». Συ δη φυλαττε μοι την καλην ταυτην των πατερων παρακαταθηκην οτι ακτιστος η θεια χαρις ως φυσεως ενεργεια Θεου και κατα τον αγιον Ισαακ «ως δοξα της φυσεως αυτου». Μονον δε ακτιστον ειπων τις τον Θεον, και τας αυτου φυσικας ενεργειας συμπεριειληφεν απασας. Τι ουν ετι δει ζητειν και διαιρειν; Αλλ’ ο κενοφρων ουτος, τα βαθεα του Σατανα μεμυημενος και κτιστας δυσσεβως δοξαζων τας θειας ενεργειας, μιαν ακτιστον δολιως κηρυττει θεοτητα μονην, την θειαν φυσιν, ως ευπαραδεκτος ειη τοις μη καλως ειδυσι τας φραφας κτιστας αποφαινομενος τας θειας ενεργειας, μαλιστα δε την θεοποιον χαριν του παναγιου Πνευματος κακως διαιρων της υπερουσιου φυσεως εκεινης. Μη αγνοησαντες ουν ημεις την τοιαυτην πανουργιαν ηκιστα συνεθεμεθα τοις υπ’ αυτου προτεινομενοις, μαλλον δε ουδε φαναι τι προ της ακριβους ερευνης ηξιωσαμεν˙ προυκαλεσαμεθα δε αυτος εις λογους, ινα φανερα γενηται η ευσεβης διανοια. Ο δε υπεπτηξε και ουδε γρυξαι, πιστευσον, ετολμησε, πολλων παροντων. Ει δε νυν πονηρα δια τουτο κηρυττει (σελ. 616) καθ’ ημων αυτοσε, χαρας ημιν προξενος γινεται και μισθου πολλου του εν τοις ουρανοις. Διο και τω επαγγειλαμενω ταυτα λεγομεν ‘Κυριε, μη στησης αυτω την αμαρτιαν ταυτην’, ει και δια τους βλαπτομενους οδυνωμεθα. Τουθ’ ουτως εχειν σχεδον παντες οι ενταυθα συμμαρτυρησουσι. Μετα μεντοι την προς το αγον ορος ημων αποδημιαν εν ω και Τομον εν επτα κεφαλαιοις προς τα παρ’ αυτου κατα των ορθοδοξων γεγραμμενα πεποιηκαμεν υπογεγραμμενον παρα τε του οσιωτατου πρωτου και των ηγουμενων και των λογαδων γεροντων και του ιερωτατου επισκοπου Ιερισσου, συμφωνουτων παντων ημιν και αποφηναμενων μη παραδεξασθαι

εις κοινωνιαν τον μη συμφωνουντα, οστις αν η, μετα τουτο τοινυν, ενην ημιν ευθυ της Κωνσταντινου χωρειν˙ αλλα πρωτον μεν επι νουν εβαλομην ως ο των πατερων Θεος εγερει κακει τους υπερ αυτων λαλησοντας, επειτα και τουτ’ ελεγονεπ’ εμαυτου˙ “δωμεν εκεινω τω ταλαιπωρω ταις γουν κεναις ελπισιν αναπνευσαι μικρον, μη και αυτοχειρ γενηται”. Και γαρ λεγοντος ηκουσα παροντος ενταυθοι δια στοματος, ως πολλακις εκινδυνευσε διαρραγηναι τη αμηχανια δηπου και τω θυμω. Ηνικα και προς αυτον, αυτον ελεησας, ειπον μηδεν ετερον ειναι το βιαζομενον ημας σφοδρως αντιλεγειν η οτι αιρετικους λεγει τους μοναχους, καν τουτο μεν αφη και τα επι τουτω συγγραμματα, φη δε μη πληροφορεισθαι προς τα εκεινων, στησεται τα τοις αντιλογιας˙ αυτου γαρ βραχυς ημιν ο λογος. Τουτο μεν εγω προς αυτον ειπον. Ο δ’ επηνεσε και υπεσχετο πραξειν. Επι δε του μεγαλου διοικητου, συνοντος επιτηδες ημιν, και διετεινατο μεταποιησαι μεν τα κατα των μοναχων συγγραμματα, πρωτω δε παντων εν σχεδιοις υποδεικνυειν εμοι τα μετασκευασμενα, καν ετι μοι δοκωσι δεισθαι τινος μεταποιησεως, ωστε μηδενα πληττειν, (σελ. 618) πειθεσθαι και μεταπλαττειν. (Ουπω γαρ τοτε φανερος ην και κατ’ εμου μεμηνως), αλλ’ υπεστη μεν ταυτα, γεγραφε δε οια βλεπεις˙ εξ εκεινου γαρ ολος ιδιως ερρυη κατ’ εμου˙ ταυτα δε και ημεις παρ’ ημιν αυτοις εχομεν τε και ανεταζομεν, καθαπερ αλλοφυλων τεκνα ζωγρησαντες. Επιλειψει δε με ο χρονος το μεταξυ διηγουμενον, και οπως τας εμας διαδραναι χειρας ουκ ισχυσεν. Εργω τοινυν αναπεφηνε νυν ως εκεινος ποιησει μεγα ελεος μετ’ αυτου, ος σφοδροτερα χρησαμενος αντιθεσει τα πονηρα ταυτι συγγραμματα διασπασει τελεως˙ ου γαρ ηρεμησει νυττομενος υπ’εκεινων και προσδοκων τινας διαθησειν κακως. Κατεχε μοι τοινυν αυτου την πονηραν δελτον και τον ταυτης πατερα˙ προς γαρ φυγην χωρησει πυθομενος ηξοντα˙ ηξω δ’ ην εθελη Θεος μετα του κρατιστου και αγιου ημων αυτοκρατορος ως αν παταξωμεν τον ανδρα τοις λογοις και ιασωμεθα. Παντος μεντοι μαλλον επεισι μοι θαυμαζειν αρτιως πως εξηπατησεν υμας˙ ως καινου τινος νυν γραφεντος η λεχθεντος αυτος επιλαβομενος το της διθεΐας εγκλημα συνεστησατο˙ τουτο γαρ αυτο εστιν, ευ ισθι, οπερ εξ αρχης και πριν εντυχειν ημιν και μεχρι τελους λεγει ως, «επειδη τινα των νυν η των πωποτε εν φωτι φατε Θεον ιδειν, εστι δε ο Θεος αορατος, δυο αρα θεοι και θεοτητες, ορατος και αορατος, υφειμενος και υπερκειμενος». Τοτε δ’ οιεται καλως ημας ερειν ηνικ’ αν φαιμεν το περιαστραψαν εν Θαβωρ τους αποστολους φως και την τοιαυτην ελλαμψιν και χαριν η κτιστον φασμα δι’ αερος ορωμενον η πλασμα φαντασιωδως πλαττομενον, νοηματος τε χειρον και αλυσιτελες παντη λογικη ψυχη, ως φαντασια προσηκον η αισθησει, συμβολον τε, ουχ οιον αν τις ειποι και τι των υφεστηκοτων η των περι τι θεωρουμενων, αλλ’ εστι μεν (σελ. 620) οτε φαινεσθαι δοκουν, ον δε ουδεποτε, ως ανυπαρκτον τελεως. Ημεις δε ουχ ουτως εδιδαχθημεν. Τουτο δε φαμεν, ως, ει τις εν τοις ημετεροις γραμμασιν ημας καινοτομουντας δειξει και παρα τα τοις πατρασιν ειρημενα τε και εγνωσμενα γραφοντας τι η φρονουντας, τουτον ημεις ως διορθωτην ημων ακουσιως σφαλλομενων αποδεξομεθα και ειξομεν αυτω πως αν ειποις ασμενοι, συμφωνουντες δε τοις αγιοις, ει τις εθελει κακως τι λεγειν η κακως διατιθεναι, και τουτ’ οισομεν προθυμως ινα και της ευλογιας και της εν Θεω ευπαθειας τοις αγιοις κονωνησωμεν. Ανειναι δε προς τον κατηγορον αυτων αντιλεγοντες ουκ ανεξομεθα. Προς τους αγιους γαρ ισθι και τον πολεμον ενεγηγερμενον και την υβριν της διθεΐας αναφερομενην˙ και γαρ εκ των παρ’ αυτων ειρημενων ταυτην εκβαινειν ο κενοφρων οιεται˙ λανθανειν δε τους ακουοντας βουλομενος, ποτε μεν ανωνυμως, ποτε δ’ ημων ενα, ποτε δε

τινα των παλαι ποτε αιρετικων εκεινων προφασιζεται. Μηδεις τοινυν υποδειλιασας εαυτον εκτος ποιειτω του δοκουντος εγκληματος˙ αυτος τε γαρ ζημιωθησεται της συμφωνιας εκεινης και του θειου χορου των αγιων περιγραψας εαυτον, και ζημιωσει τον αφρονως διασπαν προηρημενον τον χορον εκεινον και την θαυμαστην συμφωνιαν αμαυρουν, θαρσος εμποιησας ου μικρον αυτω.